ماه رمضان در افغانستان تنها یک مناسبت مذهبی نیست؛ بلکه جشن همدلی، تجلی فرهنگ و آینه‌ای از تحولات اجتماعی است. این ماه، همچون موجی آرام اما عمیق، زندگی مردم را تغییر می‌دهد و جامعه را در یک فضای خاصی فرو می‌برد. از بازارهای شلوغ و پررونق گرفته تا شب‌های آرام و پرفروغ مساجد، رمضان در افغانستان جلوه‌ای از تاریخ، فرهنگ و تغییرات اجتماعی را به نمایش می‌گذارد.
بازگشت به اصالت‌های فرهنگی
با نزدیک شدن ماه رمضان، افغانستان چهره‌ای دیگر به خود می‌گیرد. بازارهای شهرهای بزرگ مانند کابل، هرات، مزار شریف و قندهار پر از جنب‌وجوش می‌شوند. مردم برای خرید خرما، بولانی، نوشیدنی‌های خنک و غذاهای سنتی دیگر، روزهای آخر ماه شعبان را به استقبال رمضان می‌روند. خیابان‌ها با چراغ‌های رنگارنگ و فانوس‌های کوچک تزئین می‌شوند، و رایحه غذاهای مخصوص افطار از خانه‌ها به کوچه‌ها می‌پیچد. در شب اول رمضان، رویت هلال ماه در میان بزرگان مذهبی مورد بحث قرار می‌گیرد و در بسیاری از مناطق، آغاز ماه مبارک را با شلیک توپ یا اعلام از بلندگوهای مساجد اعلام می‌کنند.
غبارروبی مساجد یکی از رسوم پیشواز ماه رمضان در افغانستان است. مردم افغاستان هم زمان با نزدیک شدن ماه رمضان روزه می‌گیرند و با تمیز کردن مساجد و مکان‌های مذهبی به پیشواز ماه مهمانی خدا می‌روند. نواختن دهل از دیگر آداب مردم افغانستان در ماه رمضان است که بر اساس آن یک عده از افراد برای بیدار کردن مردم در سحرگاه به نواختن دهل می‌پردازند و در روز عید فطر از آن‌ها عیدی دریافت می‌کنند.
افطارهای دسته جمعی
یکی از مهم‌ترین سنت‌های رمضان در افغانستان، برگزاری افطارهای جمعی است. این گردهمایی‌ها نه تنها در خانواده‌ها، بلکه در مساجد، زیارتگاه‌ها و حتی سرک‌های شهر برگزار می‌شود. در برخی از مناطق، خیرین و تاجران دسترخوان‌های افطار عمومی می‌گسترانند تا فقرا و نیازمندان بتوانند بدون دغدغه روزه خود را باز کنند.
در واقع افطار در افغانستان یک رویداد اجتماعی است. خانواده‌ها بر سر دسترخوان‌های پر از غذاهای سنتی مانند “شوربا، “فرنی”، “کچری” و “بولانی” جمع می‌شوند. سنت “نان دادن” (اهدای نان و غذا به نیازمندان) در رمضان به اوج خود میرسد و حس نوع‌دوستی و برادری را تقویت می‌کند.
پس از افطار، مردم به مساجد می‌روند تا نماز تراویح را به جماعت بخوانند. شب‌های رمضان در افغانستان با محافل مذهبی، ختم قرآن و ذکرهای جمعی همراه است. در برخی از شهرها مانند کابل، هرات و مزارشریف، محافل مولودی‌خوانی و نعت‌خوانی نیز برگزار می‌شود که شور و حال خاصی به این ماه می‌بخشد.
سحر نیز لحظه‌ای پر از معنویت و صمیمیت است. بانوان افغان قبل از اذان صبح از خواب بیدار می‌شوند تا غذاهای مقوی برای اعضای خانواده آماده کنند. یکی از جذاب‌ترین سنت‌ها، صدای طبل‌زن‌هایی است که در برخی از مناطق هنوز هم به راه افتاده و مردم را برای سحری بیدار می‌کنند.
تحولات اجتماعی در رمضان: از معنویت تا همبستگی
ماه رمضان در افغانستان نه‌تنها به عنوان یک رویداد مذهبی بلکه به عنوان عاملی برای تغییر رفتارهای اجتماعی عمل می‌کند. در این ماه، مردم تلاش می‌کنند تا با اخلاق نیکو، کمک به دیگران و ترک برخی عادات نادرست، سبک زندگی خود را بهبود بخشند. اختلافات خانوادگی کمتر می‌شود، جلسات قرآن‌خوانی رونق می‌گیرد، و مردم نسبت به یکدیگر صبورتر و مهربان‌تر می‌شوند.
در این ماه، فضای عمومی جامعه آرام‌تر از همیشه به نظر میرسد. حتی در محیط‌های کاری، ساعت‌ها کوتاه‌تر می‌شوند تا مردم بتوانند وقت بیشتری را صرف عبادت و خانواده کنند. جوانان که شاید در ماه‌های دیگر کمتر به امور دینی توجه داشته باشند، در رمضان بیشتر در مساجد دیده می‌شوند. این تغییرات هرچند موقتی، اما نشان‌دهنده تأثیر شگرف این ماه بر روحیات و رفتارهای اجتماعی مردم است.
نقش رمضان در تاریخ و فرهنگ افغانستان
ماه رمضان در مقاطع مختلف تاریخی افغانستان تأثیرگذار بوده است. در بسیاری از برهه‌های تاریخی، این ماه باعث تحولات فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی شده است. یکی از نمونه‌های مهم، دوره امان‌الله خان است. امان‌الله خان که در سال ۱۹۱۹ استقلال افغانستان را از بریتانیا اعلام کرد، در تلاش بود تا اصلاحاتی در ساختار اجتماعی و فرهنگی کشور ایجاد کند.
این پادشاه اصلاح‌طلب برای جلب حمایت علمای دینی و مردم، توجه ویژه‌ای به مناسبت‌های مذهبی از جمله رمضان داشت. در سال ۱۹۲۶، او قوانینی وضع کرد که روزه‌خواری در ملأعام را ممنوع می‌کرد و کمک‌های غذایی ویژه‌ای برای فقرا در نظر گرفت. همچنین، در این دوره برخی از اصلاحات اجتماعی به دلیل احترام به رمضان به تعویق افتاد تا حساسیت‌های مذهبی برانگیخته نشود.
یکی از موارد قابل‌توجه دیگر، تأثیر رمضان بر جنگ‌ها و آتش‌بس‌ها در افغانستان است. در جریان جنگ‌های داخلی و حتی در دوران حکومت جمهوری، طرف‌های درگیر بارها به احترام رمضان آتش‌بس کوتاه‌مدت اعلام کردند. به‌عنوان مثال، در اواخر دوران جمهوریت و در سال ۲۰۲۱، در حالی که جنگ میان طالبان و دولت افغانستان به اوج خود رسیده بود، دو طرف به مناسبت ماه رمضان برای چند روز آتش‌بس اعلام کردند. این آتش‌بس فرصتی برای مردم فراهم کرد تا بتوانند با آرامش بیشتری روزه بگیرند و به عبادات خود بپردازد.
رمضان در ادبیات و هنر افغانستان
رمضان نه‌تنها در زندگی معنوی مردم افغانستان بلکه در ادبیات، هنر و فرهنگ این کشور نیز جایگاهی ویژه دارد. شاعران، نقاشان و هنرمندان افغان با الهام از این ماه مقدس، آثاری خلق کرده‌اند که روح رمضان را در قالب کلمات، رنگ‌ها و نغمه‌ها بازتاب می‌دهد.
۱. رمضان در شعر و ادبیات
شاعران کلاسیک و معاصر افغانستان در اشعار خود از زیبایی‌های ماه رمضان، مفاهیم روحانی، عبادت و اثرات اجتماعی آن سخن گفته‌اند. برخی از نمونه‌های برجسته عبارت‌اند از:
- خوشحال‌خان ختک، شاعر و مبارز پشتون قرن ۱۷، در اشعار خود به ارزش‌های معنوی رمضان اشاره کرده است.
- مولانا جلال‌الدین بلخی (رومی) بارها در اشعار خود از مفهوم روزه به‌عنوان راهی برای تعالی روح سخن گفته است. او در یکی از غزلیاتش می‌گوید:
دلا در روزه مهمان خدایی / طعام آسمانی را سزایی
در این مَه چون در دوزخ ببندی / هزاران در ز جنت برگشایی
نخواهد ماند این یخ زود بفروش / بیاموز از خدا این كدخدایی
- برخی از شاعران معاصر افغانستان همچون خلیل‌الله خلیلی و قسیم اخگر نیز در اشعارشان به تجربه‌های اجتماعی رمضان، معنویت و اتحاد مردم اشاره داشته‌اند.
۲. رمضان در هنرهای تجسمی
هنرمندان تجسمی افغانستان نیز با الهام از ماه رمضان، آثاری خلق کرده‌اند که جلوه‌های این ماه را از زوایای مختلف به تصویر می‌کشد:
- غلام محمد میمنه‌گی، از برجسته‌ترین نقاشان افغانستان در دوره معاصر، در برخی آثار خود آیین‌های مذهبی همچون نماز جماعت و فضای معنوی ماه رمضان را به تصویر کشیده است.
- عبدالغفور برشنا، نقاش و خوشنویس معروف، در برخی از آثارش تأثیرات فرهنگ اسلامی و رمضان را به نمایش گذاشته است.
- لطیف آشور، هنرمند مینیاتوریست افغان، در مجموعه‌ای از نقاشی‌هایش به سنت‌های مذهبی از جمله رمضان پرداخته است.
- خوشنویسی‌های قرآنی: رمضان الهام‌بخش بسیاری از خوشنویسان افغانستانی بوده است. اساتیدی همچون عبدالله حبیبی و محمد صدیق پشه‌ای آثاری خلق کرده‌اند که شامل آیات قرآن و اشعاری درباره روزه است.
ماه رمضان در افغانستان، پیوندی میان گذشته و آینده
امروز، با وجود تغییرات اجتماعی و پیشرفت‌های مدرن، رمضان همچنان جایگاه خود را در میان مردم افغانستان حفظ کرده است. سنت‌هایی که از نسل‌های گذشته به ارث رسیده‌اند، همچنان ادامه دارند. هرچند که در برخی شهرها و مناطق، سبک زندگی مدرن تأثیراتی بر نحوه برگزاری این ماه گذاشته است. با این حال، روح رمضان در افغانستان تغییری نکرده است: ماهی که مردمان این سرزمین را به هم نزدیک‌تر کرده، یادآور فقر و نیازمندان شده و پلی میان گذشته، حال و آینده ایجاد کرده است.
ماه رمضان در افغانستان، فراتر از یک ماه روزه‌داری است؛ این ماه، آینه‌ای از سنت، همبستگی اجتماعی و امید به آینده‌ای روشن‌تر است.
حکیم تاجیک
