در دنیای امروز، انرژی نه تنها محرک اصلی اقتصادهای بزرگ جهانی است، بلکه به عنوان یک عامل تعیین‌کننده در سیاست‌های بین‌المللی و روابط میان کشورها نیز عمل می‌کند. در این میان، پروژه‌های انتقال انرژی به‌ویژه در مناطقی که از نظر ژئوپلیتیکی و اقتصادی استراتژیک محسوب می‌شوند، نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. یکی از این پروژه‌ها، خط لوله انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و هند است که به اختصار «تاپی» نامیده می‌شود.
این پروژه با هدف تأمین انرژی برای سه کشور آسیای جنوبی، به ویژه هند و پاکستان، به‌عنوان یک اقدام عظیم در حوزه انرژی و همکاری‌های بین‌المللی مطرح است. اما برای افغانستان، تاپی تنها یک پروژه انرژی نیست؛ این خط لوله نماد فرصتی بزرگ برای بازسازی اقتصادی، تقویت موقعیت ژئوپلیتیکی و ارتقاء نقش افغانستان در معادلات منطقه‌ای و جهانی است.
پروژه تاپی در شرایطی در حال اجراست که افغانستان به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت، با چالش‌های سیاسی اقتصادی فراوانی مواجه است. این وضعیت نه تنها پیشرفت پروژه را به یک آزمون بزرگ برای حکومت جدید افغانستان تبدیل کرده، بلکه آن را به یک آزمون مهم برای کشورهای همسایه و جامعه بین‌المللی تبدیل کرده است. تاپی می‌تواند نه تنها به‌عنوان یک پروژه بزرگ انرژی، بلکه به‌عنوان فرصتی برای ترسیم مسیر جدیدی در دیپلماسی اقتصادی و سیاسی افغانستان شناخته شود. موفقیت در این پروژه می‌تواند پیامدهای چشمگیری برای توسعه اقتصادی افغانستان، تقویت روابط با کشورهای همسایه، و ارتقای موقعیت این کشور در نظام جهانی انرژی داشته باشد.
با این حال، تاپی از چالش‌هایی بزرگ نیز رنج می‌برد؛ از ناامنی در مسیرهای ترانزیتی گرفته تا پیچیدگی‌های سیاسی که می‌تواند روند اجرای آن را دچار وقفه کند. با وجود این مشکلات، این پروژه به‌ویژه برای مردم افغانستان می‌تواند نمادی از امید و شروعی جدید باشد.
مشخصات کلان پروژه تاپی
پروژه تاپی به طول حدود ۱,۸۱۴ کیلومتر قرار است سالانه ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را از میدان گازی گالکینیش ترکمنستان ــ یکی از بزرگ‌ترین منابع گاز جهان ــ به شهر فاضیلکا هند منتقل کند. ۸۱۶ کیلومتر از مسیر این خط لوله از داخل خاک افغانستان می‌گذرد. هزینه ساخت این پروژه حدود ۱۰ میلیارد دالر تخمین زده شده است، که با توسعه میدان گازی، این مبلغ ممکن است به ۲۲.۵ میلیارد دالر برسد. ترکمنستان، به‌عنوان دارنده اصلی منابع گاز، حدود ۸۵ درصد از هزینه‌ها را تأمین می‌کند.
جایگاه افغانستان در مسیر انرژی
موقعیت جغرافیایی افغانستان یکی از دلایل اهمیت آن در پروژه تاپی است. عبور خط لوله از ولایت‌های هرات، فراه، نیمروز، هلمند و قندهار، افغانستان را از یک مسیر فرعی به مرکزی مهم در اقتصاد انرژی منطقه تبدیل می‌کند. طبق اعلام وزارت معادن و پترولیم حکومت طالبان، تا آوریل ۲۰۲۵ حدود 11 کیلومتر از لوله‌گذاری انجام شده و بیش از ۲۰ کیلومتر دیگرنیز آماده‌سازی شده است. اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش برود، گاز از اوایل سال ۲۰۲۷ به مردم هرات خواهد رسید.
مزایای اقتصادی و زیرساختی برای افغانستان
یکی از مزیت‌های کلیدی پروژه تاپی برای افغانستان، درآمد ترانزیتی است که سالانه حدود ۴۰۰ میلیون دالر خواهد بود. همچنین، برای نخستین بار، افغانستان می‌تواند به گاز طبیعی مطمئن برای مصارف خانگی و صنعتی دست یابد. در طول سه دهه، مقدار گاز دریافتی از ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال اول به ۱.۵ میلیارد متر مکعب در دهه سوم خواهد رسید. این امر نه تنها به بهبود کیفیت زندگی کمک می‌کند، بلکه فرصت‌های جدیدی برای توسعه صنایع محلی ایجاد خواهد کرد.
علاوه بر این، پروژه‌های مکمل مانند توسعه شبکه فیبر نوری، خطوط برق ۵۰۰ کیلووات و احداث خط آهن در امتداد مسیر تاپی در حال برنامه‌ریزی است. به این ترتیب، تاپی فقط یک پروژه گازی نیست؛ بلکه به عنوان محرکی برای توسعه چندجانبه اقتصادی عمل می‌کند.
چالش‌های سیاسی و فنی
با وجود مزایای بالقوه، پروژه تاپی با چالش‌هایی روبه‌روست. تاریخچه این پروژه نشان می‌دهد که مشکلاتی نظیر ناامنی، عدم ثبات سیاسی و کمبود سرمایه‌گذاری، همواره از موانع اصلی بوده‌اند. در سال 2015 رهبران چهار کشور سهیم در تاپی، مراسم آغاز لوله‌گذاری خط انتقال گاز را در قلمرو ترکمنستانی این پروژه در شهر مرو جشن گرفتند. در همان مقطع، اعلام شد که این خط لوله تا پایان سال 2019 به بهره‌برداری خواهد رسید. با وجود این، تاکنون به غیر از لوله گذاری بخش ترکمنی، هیچ فعالیت عمده‌ای در سه کشور دیگر شریک تاپی محقق نشده است.
پروژه تاپی به دلیل ابعاد اقتصادی و سیاسی گسترده خود در ابتدا توجه زیادی از نهادهای بین‌المللی و مالی را جلب کرد. این نهادها به‌ویژه در تأمین منابع مالی برای پروژه‌های بزرگ زیرساختی مانند تاپی نقش کلیدی دارند، اما با توجه به شرایط سیاسی افغانستان پس از بازگشت طالبان به قدرت، برخی از این نهادها به دلیل ملاحظات حقوقی و سیاسی از حمایت مستقیم از این پروژه‌ها خودداری کردند. بانک توسعه آسیایی به‌عنوان یکی از حامیان اولیه پروژه‌ها، حمایت خود را از پروژه‌های اقتصادی افغانستان به دلیل تغییر شرایط سیاسی متوقف کرد.
همچنین بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول نیز تمایلی به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی ندارند، چرا که هنوز حاکمیت سیاسی افغانستان به‌طور رسمی به رسمیت شناخته نشده است. این وضعیت، به‌ویژه در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی علیه طالبان وجود دارد، بر تأمین منابع مالی تأثیر منفی می‌گذارد و کشورهای ذینفع مانند ترکمنستان، افغانستان و هند باید به دنبال منابع جایگزین باشند. علاوه بر مسائل مالی، حمایت‌های سیاسی از پروژه تاپی از سوی کشورهای بزرگ مانند چین و روسیه نیز تأثیر زیادی بر موفقیت آن دارند.
این کشورها می‌توانند با حمایت از پروژه‌های انرژی در منطقه، از منظر امنیت و تأمین منابع انرژی نقش کلیدی ایفا کنند و در مواقعی که سایر نهادهای مالی قادر به مشارکت نباشند، به‌عنوان حامی عمل کنند.
در سطح منطقه‌ای، اختلافات سیاسی بین کشورهای شامل در پروژه، نظیر تنش‌های تاریخی هند و پاکستان و روابط پرتنش کابل و اسلام‌آباد، روند اجرای پروژه را کند کرده است.
آینده‌ای شکننده اما امیدوارکننده
امروز، پروژه تاپی در یکی از حساس‌ترین مراحل خود قرار دارد. بخش ترکمنستان به پایان رسیده و فعالیت‌های عملیاتی در افغانستان سرعت گرفته است، اما تحقق کامل اهداف پروژه همچنان با چالش‌هایی روبه‌روست. با این حال، برای مردم افغانستان ــ به‌ویژه در مناطقی مانند هرات و قندهار ــ تاپی نمادی از امید، اشتغال و اتصال به جهان خارج است.
پایداری این امیدها وابسته به تداوم همکاری‌های منطقه‌ای، تضمین امنیت، رفع تحریم‌های مالی و در نهایت، به رسمیت شناختن حاکمیت سیاسی‌ای است که قادر به نمایندگی منافع مردم افغانستان باشد. در غیر این صورت، پروژه تاپی نیز ممکن است به سرنوشت بسیاری از پروژه‌های نیمه‌تمام و آرمان‌گرایانه در تاریخ معاصر افغانستان دچار شود.
قادر احمد موسوی
