همگرایی اقتصادی و افغانستان
در تاریخ هفتم ثور سال جاری، هیئت های بلندپایه از قزاقستان و ترکمنستان با سرپرست وزارت صنعت و تجارت طالبان، نشست سه جانبه داشتند. براساس خبر نامه ی وزارت صنعت و تجارت، این نشست در ادامه ی نشست های دو جانبه که میان سه کشور دایر گردیده بود، برگزار شده و هدف اساسی شان نیز اتصال آسیای میانه به آسیای جنوبی است.
در نشست سه جانبه میان کشورهای فوق، افزون بر اینکه برای ایجاد کمیته ی تخنیکی جهت تداوم گفتگوها توافق صورت گرفته اند، پلانِ احداث راه آهن از قزاقستان از مسیر ترکمنستان و افغانستان به پاکستان نیر مطرح گردیده است. این در حالی است که پلان راه آهن اوزبکستان، افغانستان به پاکستان نیز قبلا طرح گردیده بود.
گفتگوها و نشست ها، همچنان برنامه ریزی ها و پلان های اقتصادی ـ تجاری کشورهای آسیای میانه، بیانگر همگرایی اقتصادی آنها و نقش کلیدی ترانزیتی افغانستان در این مسیر است. به همین دلیل لازم است تا این مسئله تحلیل و ارزیابی گردد و فرصت های ایجاد شده برای افغانستان، شناسایی شود تا حداکثر استفاده از این فرصت ها صورت گیرد.
همگرایی اقتصادی کشورهای آسیای میانه
طی سالهای اخیر، همگرایی اقتصادی کشورهای آسیای میانه با آسیای جنوبی و حتی با سرتاسر جهان بیش از پیش تشدید یافته است. آسیای جنوبی مانند هند و دیگران، که از تکنالوژی و فناوری پیشرفته بر خوردارند و از فقدان منابع طبیعی و انرژی رنج میبرند به شدت نیازمند اتصال با کشورهای آسیای میانه است که توانایی تامین نیازمندی های آسیای جنوبی را دارند. افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی، در پلانها و برنامه های اقتصادی آسیای میانه و آسیای جنوبی، نقش کلیدی دارد. به همین دلیل تحولات سیاسی در افغانستان به ندرت مانع پلان ها و برنامه های اقتصادی کشورهای آسیای میانه و منطقه است.
چنانچه پس از فروپاشی نظام جمهویت و روی کار آمدن دوباره ی طالبان، در نحوه ی نگاه و سیاست خارجی آسیای میانه و بعضی از کشورهای منطقه نسبت به افغانستان، چندان تغییری صورت نگرفت و کشورهای مانند قزاقستان، ترکمنستان، اوزبکستان و غیره، همچنان به تعاملات اقتصادی و سیاسی شان با افغانستان ادامه دادند و با رفت و آمد هیئت های اقتصادی و سیاسی به کابل، برنامه های اقتصادی و تعاملات سیاسی کشورهای آسیای میانه و افغانستان تداوم وگسترش یافتند.
نگاهی اقتصادی قزاقستان به افغانستان
قزاقستان پس از سالهای 2002 در سیاست خارجی به ویژه در حوزه اقتصاد، سیاست صادرات محور را نسبت به افغانستان روی دست گرفته است. اگر به نمودار کالاهای صادراتی از مبدآ این کشور به افغانستان توجه شود، دیده می شود که از سال 2002 به اینطرف سیر صعودی داشته است و قزاقستان با آنکه مرز مشترک با افغانستان ندارد، اما از طریق اوزبکستان (بندر ترمز ـ حیرتانِ)، صادرات آرد، روغن و گندوم را به افغانستان تا مبلغ 987 میلیون دالر افزایش داده است.
قزاقستان در حوزه ی صادرات غلات و مواد خوراکی به افغانستان، تقریبا بی رقیب است. زیرا سیاست پولیسی اوزبکستان در زمان اسلام کریموف، توانای رقابت با قزاقستان را نداشت و به همین دلیل این کشور موفق گردید که تقریبا صادرات غلات به افغانستان را به انحصار خودش در آورد. همین اکنون ارد قزاقی یکی از مطلوب ترین اردهای پر استفاده میان مردم افغانستان است.
با آنکه قزاقستان در زمینه ی سرمایه گذاری بنیادی و ساخت و ساز پروژه های عمرانی در افغانستان چندان تمایل نداشته، ولی ده ها سیت بورسیه ی تحصیلی را برای محصلان افغانستان اختصاص داده و بسیاری از افغانها اکنون در دانشگاه های این کشور در مقاطع مختلف تحصیلی مشغول به تحصیل اند. قزاقستان در ماه آگست سال 2023 در یک اقدام نشستی را میان تاجران افغان و قزاق در شهر آستانه پایتخت این کشور برگزار نمود و سفارت این کشور در کابل و قونسلی اش در مزار شریف، پیوسته در تمام محافل اقتصادی شرکت می نمایند.
قزاقستان با آنکه تا اکنون حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته است، اما سفارت افغانستان در آستانه را به طالبان سپرده اند و هیئت های سیاسی و اقتصادی این کشور در سطح معاون نخست وزیر (سریک ژومانگارین) یک بار در سال 1402 و دوباره به تاریخ 7 ثور سال جاری، با دیگر مقامات بلند پایه ی قزاقستان به کابل آمده و با مقامات طالبان دیدارها و گفتگوهای متعدد داشته اند.
سیاست معطوف به پروژه تاپی ترکمنستان با افغانستان
ترکمنستان در رابطه به افغانستان، سیاست نیمه فعال دارد. حکومت سردار محمد بردی اف با آنکه سفارت افغانستان در عشق آباد را در حوت سال 1400 به طالبان سپرده است، اما سیاست خارجی اش نسبت به طالبان، تابع سیاست های جهانی است. ترکمنستان صادرات محدود به افغانستان دارد و بیشتر شامل غلات، گاز، تیل و مواد محروقه اند.
رفتار نیک ترکمنستان با افغانستان و طالبان، مبتنی و بر آمده از علاقهمندی این کشور به پروژه ی تاپی است که انرژی گاز را از طریق افغانستان به پاکستان و هند منتقل می نماید. این پروژه در ابتدا قرار بود از طریق ایران اجرا شود، اما به دلیل تحریم های بین المللی و مداخله ی آمریکا، مسیر پروژه ی تاپی به افغانستان تغییر یافت که متاسفانه جنگ و ناامنی نیز باعث گردیده است که تا اکنون این پروژه همچنان معلق باقی بماند.
نشست سه جانبه و احداث راه آهن از قزاقستان به پاکستان
باتوجه به آنچه که در رابطه به نگاه اقتصادی قزاقستان به افغانستان و علاقهمندی ویژه ای ترکمنستان به پروژه ی تاپی گفته شد، می توان گفت که هریک از کشورهای آسیای میانه به دنبال گسترش و توسعه ای اقتصاد و مبادلات تجاری استند. از همینرو هیئت های بلند پایه ی اقتصادی قزاقستان و ترکمنستان افزون بر گفتگوها و دیدارهای متعدد با مقامات طالبان، در نشست سه جانبه ی کابل، مسئله ی احداث راه آهن از قزاقستان به پاکستان را مطرح ساخته اند.
احداث راه اهن از قزاقستان در کنار اینکه راه اندازی راه آهن از اوزبکستان، افغانستان به پاکستان، مطرح است، اولا جایگاه ویژه ی افغانستان را تثبیت می نماید و ثانیا عزم جدی قزاقستان را در توسعه و گسترش مبادلات تجاری و اقتصادی، نشان می دهد. زیرا صادرات قزاقستان طی سالهای گذشته که از طریق اوزبکستان صورت گرفته اند، بارها از سوی مقامات اوزبک با موانع مواجه گردیده اند.
هرچند قزاقستان توانسته به‌طور مداوم از مزایای قراردادهای دوجانبه با ازبیکستان در زمینه‌ی ترانزیت و همچنان مفاد اسناد سازمان بین‌المللی ترانزیت (تی‌آی‌آر)، با مارکت افغانستان از طریق خاک ازبیکستان توسط خط ریل و موترهای باربری در ارتباط باشد، اما به دلیل اینکه اوزبکستان نیز از رقیبان سر سخت قزاقستان در صادرات به افغانستان محسوب می گردد، بهانه های متعددی جهت آزار دادن تاجران قزاق به میان آورده اند.
از اینرو آنگونه که مشاهده می گردد، قزاقستان افزون بر اینکه به دنبال گسترش مبادلات تجاری و افزایش صادراتش به افغانستان و حتی پاکستان و هند است، در تلاش اند تا اوزبکستان را نیز در این زمینه دور بزند تا مبادا در آینده سد راه صادرات و مبادلات تجاری ـ اقتصادی قزاقستان با افغانستان و آسیای جنوبی گردد.
جایگاه کلیدی افغانستان و ضرورت یک طرح جامع
افغانستان برای تحقق همگرایی اقتصادی آسیای مرکزی با آسیایی جنوبی کوتاه ترین و کم هزینه ترین مسیر است. به همین دلیل اتصال آسیای میانه با آسیای جنوبی، در هر شرایطی همکاری و آمادگی افغانستان را می طلبد. از اینرو، تمام کشورهای آسیای میانه افزون بر اینکه متوجه تهدیدات تروریستی از سوی افغانستان است، اما نقش کلیدی این کشور را در تحقق پروژه های اقتصادی شان هرگز نمی تواند از نظر داشته باشند.
شدت گرفتن تلاش‌ها برای گسترش همکاری های اقتصادی میان آسیای مرکزی و آسیای جنوبی، نقش افغانستان به عنوان کوتاه‌ترین و کم هزینه‌ترین مسیر اتصال این دو منطقه نیز پررنگ‌تر از قبل شده است. بنابراین تمرکز روی نقش سنتی افغانستان به عنوان پل ارتباطی این دو منطقه، از جمله اساسی‌ترین مسایل در گسترش همگرایی اقتصادی منطقه‌ای به حساب می‌آید.
از اینرو با توجه به جایگاه کلیدی افغانستان در منطقه، افغانستان نیازمند است تا متناسب با خواست‌ها، ضرورت‌ها و امکانات و توانمندی‌های خود طرحی اقتصادی را در راستای استفاده بهینه از فرصت‌های منطقه‌ای، و بهبود و تقویت راهکارهای همکاری‌های منطقه‌ای تدوین نماید. طرحی که به صورت عملی در سه مقطع زمانی، اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت، روابط این کشور را با همسایگانش در منطقه و سازمان‌های منطقه‌ای مشخص سازد.
حبیبه غلامی
