پروژه تاپی یکی از مهمترین طرح های انرژی در منطقه به شمار می رود و در حقیقت میتواند در مسیر اقتصادی افغانستان تحول بزرگی را رقم بزند. در وضعیت فعلی، پروژه تاپی به عنوان نمادی از اراده حکومت کنونی افغانستان برای ورود به عرصه ترانزیت انرژی است و امارت اسلامی نیز آن را در صدر اولویت های اقتصادی خود قرار داده است. به گفته تازه ترین گزارش ها، کار آماده سازی مسیر برای اجرای پروژه تاپی در افغانستان شروع شده است.
وزارت معادن و پترولیم افغانستان اعلام کرده که تاکنون حدود ۱۴ کیلومتر لوله گذاری انجام شده و نزدیک به ۶۰ کیلومتر مسیر نیز برای لوله‌گذاری آماده سازی شده است. اما سوال اساسی این است که آیا این گزارش ها نشان دهنده ی پیشرفت واقعی در پروژه تاپی می باشند، یا بیشتر جنبه تبلیغاتی و نمایشی دارند؟!
پیشینه و اهمیت پروژه تاپی
پروژه تاپی (ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند) یکی از زرگترین طرح‌های کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی برای انتقال گاز طبیعی به شمار می رود. هدف از آن انتقال سالانه حدود ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان از میدان گازی گالکینیش از طریق خاک افغانستان به پاکستان و هند است. تور مسیر حدود ۱۸۱۴ کیلومتر برآورد می‌شود.
برای افغانستان اهمیت پروژه تاپی در این است که میتواند نقش این کشور را از عبوری به ترانزیتی ارتقا دهد و درآمد قابل ملاحظه‌ای را از بابت ترانزیت گاز و حق العبور برای دولت فراهم سازد. همین طور، کشورهای عضو تاپی از جمله ترکمنستان به دنبال تنوع بخشی مسیرهای صادرات گاز هستند تا وابستگی به بازارهای فعلی کاهش پیدا کند.
عملکرد طالبان و وضعیت فعلی پروژه تاپی
از زمان روی کار آمدن عمارت اسلامی پروژه تاپی یک بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. در سپتامبر ۲۰۲۴، طالبان و ترکمنستان مراسمی برای «از سرگیری» پروژه برگزار کردند. بر اساس اقدامات رسمی، وزارت معادن و پترولیم افغانستان اعلام کرده است که مسیر لوله گذاری و هموارسازی سنگ پایه مسیر برای اجرای پروژه تاپی در حال انجام است.
برای مثال هموارسازی مسیر و لوله گذاری اولیه گزارش شده است. اما برخی تحلیلگران با تردید به وضعیت نگاه می‌کنند. مثلاً امرالله صالح معاون اول رئیس جمهور پیشین گفته است که پروژه تاپی به عنوان «اسب مرده» جلوه می‌کند و تا زمانی که حکومت قانونی برقرار نشود پیشرفتی رخ نخواهد داد. پس باید میان اعلان رسمی پیشرفت پروژه تاپی و واقعیت‌های میدانی تفاوت قائل بود.
چالش های فنی، مالی و امنیتی پروژه تاپی
با وجود اهمیت اقتصادی، پروژه تاپی با موانع و مشکلات جدی روبرو است. مسیر این لوله از ولایات ناامنی ند هلمند و قندهار عبور می‌کند و تهدید گروه‌های مسلح میتواند روند اجرای این پروژه را کند یا حتی متوقف سازد. از نگاه مالی،هزینه میلیارد دالری پروژه و عدم جذب حمایت کامل بین‌المللی یکی از موانع اصلی و شمار می‌رود. همچنین،تعهد نهایی شرکت‌های هندی هنوز قطعی نشده و ضعف زیرساخت‌ها و همراه ناتمام بودن مطالعات فنی و زیست محیطی،ریسک پروژه را افزایش می‌دهد. در نتیجه پروژه توپی علاوه بر چالش‌های فنی و مالی،آزمونی برای توانایی طالبان در مدیریت زیرساخت‌های بزرگ و جذب سرمایه بین‌المللی نیز محسوب می‌شود.
منافع منطقه‌ای و پیامدهای پروژه تاپی
اگر پروژه تاپی به مرحله بهره‌برداری برسد، میتواند تغییرات اقتصادی و ژئوپلیتیکی قابل توجهی در منطقه ایجاد کند.
برای افغانستان، بهره‌برداری از پروژه تاپی به معنای افزایش درآمد ترانزیت، ایجاد فرصت‌های شغلی و ارتقای زیرساخت‌ها خواهد بود و تصویر اقتصادی کشور را در سطح بین‌المللی بهبود می‌بخشد.
برای ترکمنستان، تاپی مسیر دسترسی به بازارهای جدید جنوب آسیا را فراهم می‌کند و وابستگی به مسیرهای صادراتی سنتی را کاهش می‌دهد.
برای پاکستان و هند، این پروژه میتواند منبعی ارزان‌تر و متنوع از گاز طبیعی فراهم آورد و امنیت انرژی در این کشورها را افزایش دهد.
برای طالبان نیز پروژه تاپی فرصتی است تا توانایی خود در مدیریت پروژه‌های زیرساختی و تعامل با جهان را نشان دهند و با این کار، به مشروعیت داخلی و بین‌المللی دست یابند.
با این حال، اگر پروژه تاپی به دلایل امنیتی، مالی یا سیاسی به بهره‌برداری نرسد، افغانستان ممکن است یک فرصت بزرگ اقتصادی را از دست بدهد و اعتماد سرمایه‌گذاران بین‌المللی نسبت به ثبات و قابلیت مدیریت پروژه‌های بزرگ کاهش یابد.
نتیجه‌گیری
پروژهٔ تاپی در وضعیت کنونی در مرحله‌ای از «آزمون عملی» قرار دارد. اعلام لوله‌گذاری و آماده‌سازی مسیر، نشانه‌هایی مثبت محسوب می‌شوند، اما هنوز مسیر باقیمانده تا بهره‌برداری نهایی بسیار طولانی است. اگر طالبان بتوانند امنیت مسیر را تضمین کنند، شفافیت مالی ایجاد نمایند و حمایت منطقه‌ای و بین‌المللی را جذب کنند، پروژهٔ تاپی میتواند نقطهٔ عطفی برای اقتصاد افغانستان باشد. اما در صورت ناکامی، این پروژه نیز مانند بسیاری از وعده‌های زیرساختی پیشین، به نمادی از «امید ناتمام» تبدیل خواهد شد.
به‌طور کلی، پروژهٔ تاپی نه تنها آزمونی برای توانایی طالبان در جذب سرمایه و حفظ امنیت است، بلکه سنجه‌ای برای آیندهٔ روابط اقتصادی افغانستان با همسایگان و منطقه نیز به‌شمار می‌رود.
زهرا هاشمی
