شاید بتوان تحصیل را از ابتدایی ترین حقوق بشری دانست. محرومیت از تحصیل در هر جامعه و هر قشری می تواند دلایل گوناگونی داشته باشد، اما در سال 2022 و در عصر پیشرفت تکنالوژی، بسته ماندن مکاتب بالای صنف ششم دختران افغان برای بیش از یک سال، پذیرفتنی نیست. این روزها تحصیل دختران افغان به موضوع بحث محافل حقوق بشری تبدیل شده است و بسیاری این مسئله را از مهم ترین اقدامات در راه به رسمیت شناخته شدن طالبان از سوی جامعه بین المللی می دانند.
طالبان از گذشته تاکنون، مخالف تحصیل دختران افغان
افغانستان گذشته ی پر آشوبی دارد. در سه دهه اخیر، این کشور توسط نیروهای کمونیست شوروی و نیروهای بین المللی به رهبری ایالات متحده اشغال شد و در مقطعی نیز توسط حکومت بسیار افراطی طالبان اداره شد. گروهی که اکنون نیز برای بار دوم به قدرت بازگشته، اما به نظر چندان تغییری در سیاست های افراطی خود خصوصا نسبت به زنان و دختران ایجاد نکرده است.
در سرتاسر تغییر چشم‌انداز سیاسی افغانستان در پنجاه سال گذشته، حقوق زنان توسط گروه‌های مختلف برای منافع سیاسی مورد سوء استفاده قرار گرفته است. در زمان حکومت اول طالبان در دهه 90 میلادی، زنان و دختران به روش های مختلف مورد تبعیض قرار می گرفتند. طالبان نسخه خود از قوانین شریعت اسلامی را اجرا می کردند و تمام موضع آنها در قابل زنان و دختران در موارد زیر خلاصه می شد:
ممنوعیت رفتن به مکتب یا تحصیل
ممنوعیت کار کردن و معاش داشتن
ممنوعیت خروج از خانه بدون همراه محرم مرد
ممنوعیت نشان دادن صورت در ملا عام
ممنوعیت دسترسی به مراقبت‌های صحی ارائه شده توسط مردان در شرایطی که زنان از کار منع شده بودند و خدمات صحی برای زنان عملاً غیرقابل دسترس بود
ممنوعیت دخالت در سیاست یا سخنرانی عمومی
و موارد بسیار دیگری که حقوق زنان را از آنها سلب می کرد. زنان اساساً در زندگی عمومی نامرئی بودند و در خانه خود زندانی بودند و خشونت علیه زنان و دختران بسیار زیاد بود.
طالبان در 15 آگست 2021 با لفاظی ها و شعارهای فراوان به قدرت بازگشتند و یکی از وعده های آنها تحصیل آزاد برای زنان و دختران در هر سنی بود، اما با گذشت بیش از یک سال، مکاتب بالای صنف ششم هنوز بسته مانده اند و توجیهات طالبان در زمینه منوعیت تحصیل دختران افغان نه مردم افغانستان را قانع کرده، نه جامعۀ بین الملل.
اختلاف در صفوف طالبان در قبال تحصیل دختران افغان
همانطور که در بخش قبل توضیح داده شد، طالبان خیلی زود از وعده های خود عقب نشینی کرده و دختران را از رفتن به مکتب بالاتر از صنف ششم منع کردند. هنگامی که زنان و دختران در کابل و دیگر شهرها تظاهرات کردند، نیروهای طالبان با خشونت پاسخ دادند و معترضان را سرکوب کردند. بیشتر 1880 مکتب متوسطه دخترانه در افغانستان در حال حاضر تعطیل استند و فقط تعدادی مکتب در ولایات محدود مشغول فعالیت هستند. در عین حال، افزایش سطح درگیری و خشونت، همراه با خشکسالی شدید و شوک های متوالی اقتصادی، دختران و زنان افغان را آسیب پذیرتر کرده است. این تحولات منجر به تضعیف بیشتر حقوق زنان شده است و نرخ بالای ازدواج زودهنگام و کار کودکان در افغانستان از زمان تسلط طالبان این مسئله را بیشتر نشان می دهد.
چیزی که در این میان مبهم و البته جالب توجه است، واکنش های کاملا متضاد برخی رهبران طالبان در مورد بسته ماندن مکاتب دختران و ممنوعیت تحصیل دختران افغان است. شکاف هایی در صفوف طالبان مشهود بوده و بسیاری از مقامات طالبان از جمله سرپرست وزارت معارف در آن زمان، با اعلام شوکه‌کننده‌ای در ماه مارس مبنی بر تعطیلی نامحدود مکاتب متوسطه دولتی برای حدود 3 میلیون دختر، غافلگیر شدند. برخی از رهبران طالبان بیم آن را دارند که عدم تغییر سیاست در زمینه تحصیل دختران افغان، به معنای نابودی و سقوط حکومت آنان باشد.
چندین مقام ارشد طالبان همچنان به رسانه ها و دیپلمات ها اطمینان می دهند که در تلاش برای بازگشایی مکاتب هستند. بسیاری از طالبان درک می کنند که اگر توسعه افغانستان تقویت نشود، افغانستان همیشه در برابر مداخلات خارجی آسیب پذیر خواهد بود، که این امر مستلزم آموزش هر دو گروه مردم است. جامعه ای که نیمی از آن آموزش نبیند و از تحصیل محروم باشد، رو به انحطاط خواهد رفت.
طالبان و سیاست مبهم در قبال تحصیل دختران افغان
این که مکاتب ابتدایی و دانشگاه ها عمدتاً برای زنان و دختران باز هستند، در حالی که لیسه ها به طور رسمی برای آنها ممنوع است، تأکید می کند که این سیاست زاییده تضادهای داخلی بین گروه های طالبان است. همچنین این سیاست در سراسر افغانستان به طور متناقض اجرا شده است، به طوری که شوراهای محلی در ولایاتی محدود چون کابل و هرات اجازه داده اند که مکاتب لیسه دولتی همچنان دایر باشند.
به نظر می رسد یکی از اهداف اصلی طالبان از زمان به دست گرفتن دوباره قدرت، تغییر سیستم آموزشی افغانستان بوده است. از ماه اکتبر، این وظیفه بر عهده ندا محمد ندیم، از رهبران افراطی طالبان که به عنوان سرپرست وزارت تحصیلات عالی منصوب شد، افتاد.
ندیم که والی پیشین و فرمانده نظامی بوده است، قول داده که تمام اَشکال آموزش سکولار مدرن را که پس از تهاجم به رهبری ایالات متحده در سال 2001 در افغانستان و سرنگونی اولین رژیم طالبان در افغانستان رشد کرد، ریشه کن کند! او همچنین مخالفت خود را با تحصیل دختران و زنان ابراز کرده و آن را غیراسلامی و خلاف ارزش های افغانی خوانده است! صحبت های او بر این حقیقت تاکید دارد که تصمیم گیرندگان اصلی در حکومت طالبان که در قندهار مستقر استند، به بهانه های واهی با این حق مسلم زنان مخالف اند. اظهارات او جنجال‌هایی را برانگیخت و این گمانه‌زنی را تقویت کرد که طالبان قصد دارند تحصیل دختران افغان را بیشتر محدود کنند.
غیر اسلامی خواندن تحصیل دختران افغان توسط رهبران افراطی طالبان وقتی غیرمنطقی تر به نظر می رسد که می توان به آیات و احادیث درباره ضرورت تحصیل که در آن حتی زنان به طور مستقیم ذکر شده اند رجوع کرد. از جمله حدیث رسول گرامی اسلام که فرمودند: طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ. “كسب دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.” برای حکومتی که داعیۀ اسلامی بودن دارد، چه منبعی معتبرتر از حدیث شریف رسول گرامی اسلام!
این در حالیست که طالبان قول داده اند که برنامه درسی ملی را اصلاح کنند و از طرح های خود برای ایجاد شبکه گسترده ای از مدارس یا حوزه های علمیه در سراسر 34 ولایت کشور رونمایی کرده اند. اما سوال اصلی اینجاست: آیا تحصیل دختران افغان و دختران تحصیل کرده تهدیدی برای رژیم طالبان هستند؟!
پیامدهای بسته ماندن مکاتب دخترانه و ممنوعیت تحصیل دختران افغان
بر اساس تحلیلی از یونیسف که در آگست 2022 منتشر شد، دور نگه داشتن دختران از تحصیلات متوسطه برای افغانستان، منجر به کاهش 2.5 درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه خواهد شد. یونیسف معتقد است که اگر دخترانی که از تحصیل محروم هستند بتوانند تحصیلات متوسطه خود را تکمیل کنند و در بازار کار شرکت کنند، دختران و زنان حداقل 5.4 میلیارد دالر به اقتصاد افغانستان کمک خواهند کرد.
به این تحلیل یونیسف می تواند پیامدهای مثبت اجازه تحصیل دختران افغان را نیز اضافه کرد. پیامدهایی چون کاهش افسردگی در بین دختران افغان، کاهش ازدواج کودکان، دسترسی بهتر زنان به داکترهای متخصص زنان و کاهش مرگ و میر نوزادان و مادران حین زایمان و …
تداوم بسته ماندن مکاتب باعث خواهد شد که نسل فردای افغانستان را مادرانی بی سواد یا کم سواد تربیت کنند. مادرانی که فرزندانی توانمند به جامعه تحویل نخواهند داد و شکاف عمیقی در افغانستان رخ خواهد داد که در آن نیمی از جامعه با علم و آگاهی بیگانه خواهند بود. شکافی که منجر به عقب ماندگی بیشتر جامعه افغانستان خواهد شد.
راه حل بحران تحصیل دختران افغان
نیازی به گفتن نیست که گفت و گوی بین المللی با طالبان برای لغو تعطیلی مکاتب دختران باید ادامه یابد. با وجود بحران اقتصادی افغانستان، مساعدت کنندگان بین المللی نیز باید بدون قید و شرط به پرداخت معاشات معلمان دولتی ادامه دهند تا طالبان نیز بهانه های اقتصادی و کمبود بودجه برای سکتور آموزش را نداشته باشند.
اخیرا در همین ماه، کنفرانسی تحت عنوان “کنفرانس بین المللی آموزش زنان افغان” به ریاست مشترک اندونیزیا و قطر در بالی برگزار شد. در این نشست نمایندگانی از 38 کشور، سازمان های بین المللی، سازمان های غیردولتی و دانشگاهیان حضور داشتند. اشتراک کننده گان بر ضرورت حمایت از تحصیل زنان در افغانستان و یافتن راه حل جامع برای مشکلات موجود که زنان افغان با آن دست به گریبان هستند تاکید کردند.
اما حمایت و گفتگو به تنهایی کافی نیست. آنچه در خطر است فقط رژیم طالبان نیست، بلکه آینده نهادهای دولتی افغانستان است. گفت‌وگوی جدی در مورد ایجاد مجدد یک مکانیسم ملی پاسخگو با حضور کارشناسان افغان باید در اسرع وقت آغاز شود. این امر باعث ایجاد اعتماد لازم برای اطمینان از متعهد بودن همه طرف ها به شفافیت و بی طرفی کمک ها می شود.
با هر روزی که بدون اقدام در مورد تحصیل دختران افغان می گذرد، آنها به ناحق از حق خود برای دسترسی به مهمترین خدمات در تعیین سرنوشت وآینده خود محروم خواهند شد.
هر چه زودتر طالبان و جامعه بین المللی بتوانند معضل تحصیل دختران افغان را حل کنند، کشور می تواند زودتر به مسیر دشوار ایجاد صلح عادلانه و فراگیر بازگردد. این مسئله بسیار مهمی است که حتی بسیاری از رهبران طالبان به آن واقف هستند.
تحصیل دختران و اشتغال زنان یک مطالبه عمومی جامعه است. هر حاکمیتی موظف است که به مطالبات به حق جامعه پاسخ مثبت دهد. جامعه افغانستانی با دختران و مادرانی تحصیل کرده، آینده افغانستان را تضمین خواهد کرد.
محسن شاه رفیعی، تحلیلگر مسائل افغانستان
