ضرورت بررسی جنایات جنگی در افغانستان

جنایات علیه بشریت، از جمله جنایاتی است که در چوکات حملاتی در میزان و حجم کلانی که افراد ملکی را بدون توجه به قومیت آنها هدف قرار می دهد، انجام می شود. این جنایات شامل فاحش ترین موارد نقض کرامت انسانی، به ویژه آنهایی است که علیه مردم ملکی انجام می شود. جنایات علیه بشریت اغلب به عنوان بخشی از سیاست های دولت شمرده می شود، اما این جنایات می توانند توسط گروه های مسلح غیر دولتی یا نیروهای شبه نظامی نیز صورت پذیرد. بررسی جنایات جنگی در افغانستان نیز از ضروریات است.

همانطور که در ماده 7 اساسنامه دیوان کیفری بین المللی (ICC) تدوین شده است، اعمال زیر زمانی که توسط یک بازیگر دولتی به عنوان بخشی از یک حمله سیستماتیک یا گسترده علیه یک جمعیت غیرنظامی انجام شوند، به عنوان جنایت علیه بشریت قابل مجازات هستند: قتل، به بردگی گرفتن، ریشه‌کن سازی، حبس، شکنجه، خشونت‌های جنسی، ناپدید کردن اجباری اشخاص و سایر اعمال غیرانسانی به‌عنوان جنایت علیه بشریت تعریف گردیده است.

حادثۀ 11 سپتامبر 2001 و نسبت دادن این عملیات تروریستی به شبکۀ القاعده از سوی دولت ایالات متحده، دستاویزی برای آغاز حملۀ نظامی به افغانستان در 7 اکتبر 2001 شد. درواقع، پس از تصویب قطعنامۀ 1373 از سوی شورای امنیت با هدف مبارزه با تروریسم، این حمله با عنوان مبارزه با تروریسم بین المللی و با توسل به دفاع مشروع، سرانجام به اشغال افغانستان توسط نیروهای نظامی ایالات متحده انجامید.

بااین حال، پس از استقرار نظامیان ایالات متحده در افغانستان، این کشور با وجود تلاش های فراوان در دوران رییس جمهور اوباما و بسیج تمام منابع، ازجمله منابع نظامی، تکنالوژیکی و اقتصادی، نتوانست افغانستان را به طور کامل تحت کنترل خود درآورد و دلیل این ناکامی، هویت چندگانه و حاکمیت تقسیم پذیر سرزمین افغانستان بود.

از زمان حمله نظامی ایالات متحده در سال 2001 تاکنون، جنایات بسیاری در کشور افغانستان، یا هنگام درگیری های مسلحانه غیر بین المللی داخل این کشور، یا در ارتباط با این درگیری ها و خارج از کشور یادشده رخ داده است. این جنایات جنگی در افغانستان و جنایت های علیه بشریت را می توان به سه دسته تقسیم کرد: دسته نخست، جنایت هایی هستند که ممکن است توسط نیروهای طالبان و نیروهای دیگر مرتبط با آنها (مانند شبکه حقانی) رخ داده باشند، دسته دوم، جنایت هایی هستند که احتمالا از سوی نیروهای امنیتی دولت افغانستان (شامل امنیت ملی، پولیس، ارتش و وابستگان آنها) رخ داده اند، و دسته سوم، جرایم و جنایت هایی هستند که ممکن است توسط نظامیان ایالات متحده یا نیروهای سازمان اطلاعات مرکزی ایالات متحده (سیا) در افغانستان رخ داده باشند، یا توسط نیروهای سازمان یادشده در مورد زندانیان منتقل شده افغانستان به کشورهای لهستان، لیتوانی یا رومانی به وقوع پیوسته باشند.

در این نوشته قرار است تا ابتدا به گونه خلاصه به جنایات جنگی در افغانستان مرتکب شده از سوی گروه های مختلف بپردازیم سپس به ضرورت بررسی آنها خواهیم پرداخت.

• جنایات جنگی در افغانستان

افغانستان دارای یک موقعیت استراتژیک نسبت به سایر کشورهای منطقه می‌باشد و به سادگی بستر تروریسم داخلی و خارجی قرار گرفته می‌تواند. بیش از چهل سال جنگ، دو دهه ترور، انتحار، انفجار و حمله‌های هدفمند علیه افراد ملکی به بهانه‌ی دین، مذهب و جنسیت سبب گردیده است تا گروه های مختلفی در این کشور جنایاتی را مرتکب شوند.

جنایات ارتکابی در جنگ افغانستان از نگاه دیوان کیفری بین المللی عبارتند از: جنایت علیه بشریت از طریق قتل، زندانی کردن، یا دیگر محرومیت های شدید از آزادی فیزیکی، تعقیب و آزار یک گروه یا جمعیت قابل شناسایی بر پایۀ مبانی سیاسی یا جنسیتی که در قلمرو این کشور رخ داده است. همچنین، جنایت های جنگی از رهگذر قتل، رفتار بی رحمانه و شکنجه، نقض کرامت انسانی، و به ویژه تحقیر کردن و رفتارهای تحقیر آمیز ارتکاب می یافت. هدایت عمدی حملات به سوی شهروندان غیرنظامی، هدایت عمدی حملات به سوی اشخاص یا اشیا مرتبط با ماموریت های حفظ صلح و کمک های بشردوستانه، هدایت حملات به سوی اشیا مورد حمایت، تجاوز و شکل های دیگر خشونت های جنسی، به کارگیری، استخدام و واداشتن کودکان زیر 15 سال برای شرکت در درگیری و کشتن یا مجروح کردن فریبکارانه جنگجوی دشمن نیز بخش دیگری از جنایت های جنگی ادعایی را تشکیل می دهد.

برپایه گزارش سالانه دادستانی دیوان کیفری بین المللی در سال 2012، قتل عام بیش از 13 هزار فرد ملکی از ماه جنوری 2007 تا ماه جون 2012، تنها یکی از جنایات رخ داده در این کشور به شمار می آید. برپایه این گزارش، شکنجه، استفاده از افراد ملکی به عنوان سپر انسانی، حمله به مکان های مورد حمایت همچون شفاخانه ها، استفاده گسترده از اطفال به عنوان جنگجو، و بسیاری از جرایم دیگر در این مدت توسط گروه های ضددولتی، طالبان و نیروهای نظامی ارتکاب یافته است.

• خلاصه تاریخچه جنایات جنگی در افغانستان

متاسفانه گزارش در مورد جنایات جنگی در افغانستان دوره جنگ از سال 1979 تا 2021 را در بر می گیرد. با شروع حمله شوروی به افغانستان در سال 1979، 40 سال جنگ داخلی به اشکال مختلف افغانستان را درهم شکست. جنایات جنگی توسط همه طرف ها انجام شده است.

از زمان ظهور طالبان در دهه ۱۹۹۰، جنایات آن شامل کشتار غیرقانونی افراد ملکی در دوره رژیم دهه نود طالبان، کشتار سیستماتیک افراد ملکی و خشونت جنسی در زمان جنگ و در طول جنگ و اعدام افراد ملکی در جریان تحولات ۲۰۲۱ بوده‌ است.

• کشتار غیرقانونی افراد ملکی

امارت اسلامی (1996 – 2001)

طالبان در تسلط نظامی خود بر مزار شریف که در 8 اگست 1998 آغاز شد، از حوالی ساعت 10:30 تا ظهر، افراد ملکی، عمدتاً از قوم هزاره‌ و برخی دیگر از اقوام تاجیک‌ و ازبک‌ها را توسط گلوله کشتند و گلوی آنها را بریدند. اعدام ها تا 13 یا 14 اگست ادامه یافت. طالبان در ماه می 2000 و جنوری 2001 قتل عام هایی را عمدتاً بالای قوم هزاره انجام دادند. در کشتار کتل رباتک در ماه می 2000، 31 نفر توسط نیروهای طالبان کشته شدند که از میان آنها 26 نفر توسط دیده بان حقوق بشر به عنوان افراد ملکی شناسایی شدند. به مدت چهار روز از 8 جنوری 2001، نیروهای طالبان 170 غیرنظامی را در یکاولنگ تیرباران کردند.

طالبان قرن بیست و یک

کمیسیون پیشین حقوق بشر افغانستان، تروریسم طالبان علیه مردم ملکی افغانستان را جنایت جنگی خواند. به گفته عفو بین الملل، طالبان با هدف قرار دادن افراد ملکی مرتکب جنایات جنگی از جمله کشتن معلمان، ربودن امدادگران و آتش زدن ساختمان های مکاتب شده اند. عفو بین‌الملل گفته است که در سال 2006، 756 فرد ملکی در اثر بمب‌گذاری‌های جاده‌ای یا بمب‌گذاران انتحاری طالبان کشته شدند.

در سال 2010، طالبان به طور سیستماتیک افراد ملکی را در افغانستان کشتند، معمولاً بر اساس این ادعا که قربانیان از دولت افغانستان حمایت می کردند. افرادی که با عفو بین الملل مصاحبه کردند مدعی شده اند که بزرگان قبیله ای که از همکاری با طالبان امتناع می کردند، اعدام و پس از مرگ به «جاسوسان آمریکایی» متهم شدند.

حمله طالبان 2021

در طول نیمه اول سال 2021، نیروهای طالبان بر اساس گزارش مأموریت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان (یوناما) 917 یا به گفته کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان (AIHRC) مسئول کشتن 699 غیرنظامی بودند. به گفته اداره یوناما، طالبان مسئول “اکثریت قریب به اتفاق” تخریب و غارت خانه های شخصی و زیرساخت های غیرنظامی در ماه می و جون بودند.

در 12 می 2021، سهیل پردیس که به مدت 16 ماه به عنوان مترجم برای نیروهای مسلح ایالات متحده در افغانستان کار کرده بود، توسط طالبان سر بریده شد.

در 16 جون، در دولت آباد ولایت فاریاب، 22 کماندوی غیرمسلح نیروهای ویژه افغان در حالی که می خواستند به نیروهای طالبان تسلیم شوند، اعدام شدند. ویدئویی از این رویداد به طور گسترده توسط خبرگزاری سی ان ان پخش شد. سمیرا حمیدی از عفو بین‌الملل این رویداد را “جنایت جنگی” توصیف کرد. او خواستار بررسی این رویداد به عنوان بخشی از تحقیقات دادگاه کیفری بین المللی در افغانستان شد.

در اوایل جولای 2021 در ولسوالی مالستان ولایت غزنی، نیروهای طالبان غیرنظامیان را کشتند، اموال شخصی را غارت کردند، آنها را به آتش کشیدند، و دکاکین را ویران و غارت نمودند. در طی 4 تا 6 جولای 2021 در منطقه مندرخت ولسوالی مالستان، طالبان 9 هزاره را به طور غیرقانونی اعدام کردند.

در 15 جولای 2021، دانش صدیقی، (ژورنالیست عکاس) در سپین بولدک، یا در تیراندازی متقابل بین نیروهای امنیت ملی افغانستان و طالبان و یا پس از دستگیری توسط طالبان کشته شد. بدن او تکه تکه شده بود و صورتش غیرقابل تشخیص و آثار لاستیک های موتر روی صورت و سینه اش باقی مانده بود.

در 22 جولای 2021، یک کمدین تلویزیونی از ولایت قندهار، نظرمحمد، معروف به “خاشه زوان” توسط طالبان در این ولایت اعدام شد.

در 6 اگست 2021، نیروهای طالبان مسئولیت ترور دواخان مینه پال، رئیس مرکز رسانه ها و اطلاعات دولتی در کابل را در 5 اسگت بر عهده گرفتند. در همان روز که طالبان کنترل زرنج را به دست داشتند، لعل گل لعل، فعال حقوق بشر اعلام کرد که اعدام 30 سرباز توسط طالبان جنایت جنگی است. به گزارش طلوع نیوز، برخی از این سربازان قبل از کشته شدن توسط طالبان شکنجه شده و چشم هایشان را بیرون کشیده شده است. طالبان اظهار داشتند که این سربازان در جریان جنگ جاری کشته شده اند.

• تحلیل و بررسی جنایات مرتکب شده توسط طالبان

به طور رسمی، طالبان سیاست هایی را در نظر گرفته است که اعضای خود را از کشتن غیرنظامیان، بریدن برخی از اعضای بدن (مانند بینی و گوش)، یا استفاده از حملات انتحاری علیه اهدافی که ارزش نظامی قابل توجهی ندارند، منع می کند. آنها کمیسیون‌های اسماً مستقل ایجاد کرده و شماره تلیفون‌هایی را برای گزارش حوادث منتشر کرده اند که مربوط به حملات غیرنظامیان توسط اعضای خود که بسیاری از آنها به دلیل تخلفات انجام شده اخراج یا به شدت مجازات شده‌اند.

با وجود این تلاش‌ها، هزاران غیرنظامی افغان از سال 2001 تاکنون در حملات طالبان کشته شده‌اند، به طوری که هیئت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان (یوناما) 74 درصد از تلفات غیرنظامیان افغان در سال 2013 را به طالبان نسبت داده است. ماکس آبراهمز می‌گوید که رهبری طالبان از مشکلات حاد فرماندهی و نظارت بالای زیردستانش رنج می‌برد.

• جنایات جنگی در افغانستان توسط امریکا و متحدین

در این بخش تنها چند نمونه از جنایات جنگی در افغانستان مرتکب شده توسط قوای بین المللی ائتلاف آورده می شود.

براساس گزارش نشریه تایم گلدن در سال ۲۰۰۲، دو زندانی غیرنظامی غیرمسلح افغان توسط پرسونل نیروهای مسلح امرکایی در مرکز بازداشتگاه نمایشی بگرام، شکنجه و کشته شدند. زندانیان حبیب‌الله و دلاور به سقف اتاق بازجویی بسته شده و تا حد مرگ کتک خوردند که بر اثر ضربات شدید کشته شدند. بررسی های طب عدلی مشخص ساخت که مرگ هر دو زندانی بر اثر شکنجه بوده‌است. در این جنایت انجام شده، پانزده سرباز متهم شدند.

در جنایت دیگری که امریکایی ها مرتکب شدند به تاریخ سوم اکتبر 2015 بر می گردد که در ولایت قندوز توسط جنگنده نیروهای مسلح ایالات متحده بالای شفاخانه ی داکتران بدون سرحد صورت پذیرفت که در نتیجه بیش از 42 نفر، شامل 12 تن از اعضای داکتر بدون سرحد و 30 بیمار جان باختند و شفاخانه نیز تخریب شد که این اعمال بر پایه پاراگراف دوم ماده 8 اساسانه دیوان کیفری بین المللی مصداق آشکار جنایت جنگی است.

همچنین در جنایت دیگری که در رسانه های جهان به “کشتار قندهار” معروف شد، یک نظامی امریکایی به نام رابرت بلز، در 11 مارچ 2012 به تنهایی مرتکب قتل 16 نفر از ساکنان یکی از مناطق قندهار شد، برپایه گزارش، وی صبح آن روز پس از خروج از پایگاه نظامی ایالات متحده به روستای یادشده رفته و 16 نفر (چهار مرد، چهارزن، دوپسر و هفت دختر) را به قتل رسانده و 6 نفر را زخمی کرده، و سپس اجساد قربانیان را در یک خانه به آتش کشیده است. دادستان دیوان کیفری بین المللی پس از شرح این جنایت در درخواست خود، به محکومیت این سرباز به حبس ابد بدون آزادی مشروط در محاکم آمریکا اشاره کرده و اعلام می کند که این جنایت، خارج از حوزه تحقیق و تعقیب توسط دادستانی دیوان قرار می گیرد.

بر پایه گزارشات منتشر شده، جنایات جنگی در افغانستان و جنایت علیه بشریت در قلمرو افغانستان در هر 34 ولایت رخ داده است. بر پایه گزارشات از سال 2002 تا 2008 افراد زیادی به بازداشتگاه های مخفی سازمان سیا در کشورهایی مانند رومانی، لهستان و لیتوانی که همگی عضو دیوان کیفری بین المللی هستند، منتقل شده و تحت شکنجه و آزار قرار گرفته اند. دادستان در درخواست خود این جنایت ها را مرتبط به منازعه مسلحانه افغانستان اعلام کرد و آن را مشمول دیوان دانست. افزون براین، دیوان کیفری بین المللی عنوان داشته است که مبنای معقولی وجود دارد که اعضای طالبان و وابستگان آنها، مسئول جنایت علیه بشریت و جنایات سازمان یافته و گسترده رخ داده در افغانستان هستند. همچنین نیروهای امنیت ملی افغانستان و پولیس ملی این کشور نیز در رویه ای نظام مند از شکنجه و رفتار بی رحمانه، از جمله خشونت جنسی علیه زندانیان مرتبط به مخاصمه در زندان های افغانستان دخالت داشته اند. سرانجام مبانی معقولی وجود دارد که اعضای نیروهای مسلح ایالات متحده و اعضای سیا، مرتکب اعمال شکنجه، رفتار بی رحمانه و تعرض به کرامت انسانی، تجاوز و خشونت جنسی علیه زندانیان مرتبط با درگیری در افغانستان و قلمروهای دیگر شده اند که همگی اینها مصداق بارز جنایات جنگی در افغانستان است.

• ضرورت بررسی جنایات جنگی در افغانستان توسط نهادهای مربوطه

تأخیر در بررسی جنایات جنگی در افغانستان مرتکب شده توسط گروه های مختلف از سوی نهادهای حقوقی، انتظار افغان‌هایی که در پی عدالت در مورد جنایات شدید بین‌المللی هستند دلسرد کرده است. این در حالیست که مردم افغانستان مدت زمان زیادی است که در انتظار تامین عدالت هستند.

دادگاه کیفری بین المللی در 16 سالی که برای اولین بار بررسی دوسیه های جنایی در افغانستان را آغاز کرد، عنوان کرد که جنگ در افغانستان با فهرستی از جنایات جنگی و جنایات احتمالی علیه بشریت مشخص شده است. در مارچ 2020، پس از سالها تحقیق ابتدایی، قضات دیوان به دفتر دادستانی دیوان اجازه دادند تا تحقیقات را آغاز کند. با این حال، یک ماه بعد زمانی که دولت پیشین افغانستان درخواست کرد تا تحقیقات خود را به تعویق اندازند، تحقیقات متوقف شد.

در 26 اگست 2021، دادستان دیوان بین المللی کیفری کریم خان از زمانی که طالبان قدرت را بدست گرفتند وقفه ای در تحقیقات ایجاد کردند اما در سپتمبر 2021 وی از قضات دادگاه برای از سرگیری تحقیقات، اجازه خواست. وی در اعلام این تصمیم خاطرنشان کرد که هرگونه تحقیق بر جنایات ادعایی طالبان و داعش متمرکز خواهد شد و جنایات ادعایی نیروهای امنیتی افغانستان و آمریکایی را در اولویت قرار خواهد داد. نزدیک به یک سال بعد و پس از یک فرآیند محدود برای بررسی نظرات قربانیان، قضات هنوز به نتیجه ای نرسیده اند.

لازم است که به گزارش سازمان نظارت بر حقوق بشر بر اهمیت و ضرورت تحقیق در مورد جنایات جنگی در افغانستان، استناد کنیم که عنوان داشته است: عده زیادی از مقامات بلند پایه نظام پیشین و کنونی، متهم به تخطی های عمده حقوق بشر و جنایات جنگی در افغانستان هستند.

این سازمان افزوده است که عده ای از جنایتکاران در قیدحیات نیستند و عده ای نیز در خفا بسر می برند، اما شماری از رهبرانی که متهم به ارتکاب جنایات گذشته اند جزء مقامات پیشین و کنونی نظام جمهوری و نظام کنونی هستند.

براد آدمس، مدیر بخش آسیایی سازمان نظارت بر حقوق بشر گفته است که گزارش دیده بان حقوق بشر صرفا یک درس تاریخی نیست، شنیع ترین وقایع و فجایع در تاریخ افغانستان صورت گرفت، با این حال بسیاری از جنایتکاران گراننده قدرت در دولت امروزی هستند.

آدمس اظهار می دارد که اگر عاملین جنایات گذشته مجازات نشوند احتمال زیاد می رود که مرتکب جنایات دیگری شوند و برای رسیدن به مقاصدشان دست به خشونت بزنند. آنان یک تهدید دائمی برای آینده افغانستان محسوب می شوند.

آدمس در پایان می گوید: “اگر افغانستان روند رسیدگی به گذشته اش را آغاز ننماید، گذشته آن دوباره تکرار خواهد شد.”