آب منبع حیات برای بقای انسان‌ها و فعالیت‌های آنها است و استفاده نادرست از آن منتج به بحران زیستی در منطقه خواهد شد. حق‌آبه ایران چندین سال است که یک مسئله بحث‌برانگیز است و این موضوع باعث تنش بین این کشور و همسایگانش، از جمله افغانستان شده است.
حق‌آبه ایران از رودخانه هلمند مسأله‌ای است که پیامدهای گسترده‌ای برای هر دو کشور دارد. رودخانه هلمند که از افغانستان به سمت ایران جریان دارد، منبع تنش بین دو کشور بوده است. ایالات متحده نیز به اتهام حمایت از گروه‌های قومی خاصی در افغانستان، مانند پشتون‌ها، مورد انتقاد ایران و افغانستان قرار گرفته است.
در این مقاله، در خصوص حق‌آبه ایران و اینکه ناتوانی در حل این مسأله چگونه بر میلیون‌ها افغانستانی که در ایران زندگی می‌کنند تأثیر خواهد گذاشت، بحث خواهد شد.
حق‌آبه ایران، یک حق واقعی یا خواست اضافه؟
ایران در منطقه نیمه خشکی واقع شده است که آب و هوای بیابانی آن را تحت تاثیر قرار داده است. این موضوع باعث کمبود آب شده و باعث شده تا خشکسالی شدید به عنوان یک رویداد رایج شناخته شود.
منابع آب اصلی این کشور شامل رودخانه‌های کارون، کرخه و دز است که مناطق پایین دست را تأمین می‌کنند. کمبود آب باعث شده که کشاورزی کشور در معرض تهدید قرار گیرد و کشاورزان برای به دست آوردن آب، به حفر چاه‌های عمیق و استفاده از منابع آب زیرزمینی مجبور شوند.
در مقابل، افغانستان از چشم‌انداز کوهستانی و آب و هوای قار‌ه‌ای برخوردار است. این کشور چندین رودخانه دارد، از جمله رودخانه آمودریا، هلمند و کابل که به ایران و سایر کشورهای همسایه سرازیر است. با این حال، افغانستان از زیرساخت‌ها و فناوری‌های کافی برای مقابله با کمبود آب برخوردار نیست و همین امر باعث شده تا این کشور با کمبود آب، خاک‌زادی و فرسایش جدی روبرو شود.
حق‌آبه ایران و افغانستان به هم پیوند داده شده‌اند، زیرا هر دو کشور به منابع آب مشترک وابسته هستند. دو کشور چندین توافقنامه در خصوص استفاده و توزیع این منابع امضا کرده‌اند. با این حال، پیاده‌سازی این توافقنامه‌ها به دلیل عوامل مختلفی از جمله ناپایداری سیاسی، نهادهای ضعیف و تنش‌های تاریخی درباره منابع آب، پیچیده شده است.
چرا حق‌آبه ایران حائز اهمیت است؟
مسأله حق‌آبه ایران یک مسأله پیچیده است که پیامدهای گسترده‌ای برای هر دو کشور دارد. رودخانه هلمند منبع آب حیاتی برای ایران است. این کشور در منطقه‌ای خشک قرار دارد و منابع آب کمی دارد.
دولت ایران به تخلیه نادرست منابع آب خود متهم شده است که باعث خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها شده است. به دلیل کم‌آبی و خشکسالی هرگونه اختلال در جریان آن می‌تواند پیامدهای شدیدی برای میلیون‌ها ایرانی که برای نیازهای روزمره خود به آن نیاز دارند، داشته باشد. در عین حال، افغانستان نیز برای آبیاری و سایر مصارف کشاورزی به این رودخانه وابسته است.
منشأ مشکلات
دولت طالبان و دولت غنی هر دو به اتهام ایجاد تنش بین افغانستان و ایران درباره حق‌آبه متهم شده‌اند. دولت غنی به اتهام توطئه با ایالات متحده برای حمایت از گروه‌های قومی خاصی در افغانستان، مانند پشتون‌ها، متهم شده است که باعث تنش با ایران شده است.
طالبان نیز به اتهام عدم رها کردن آب کافی از رودخانه هلمند به سمت ایران، عصبانیت و نارضایتی گسترده‌ای را در میان ایرانیان برانگیخته است. همچنین برخی مقامات دولتی ایران به این باور هستند که دولت اشرف غنی در گذشته و حکومت طالبان در حال حاضر، آب رودخانه هلمند را تغییر مسیر داده و باعث کمبود آب در ایران شده اند.
هر چند دولت افغانستان این اتهامات را رد کرده و اذعان داشته که برای کشاورزی خود، نیاز به آب دارد ولی کاظمی قمی سرپرست سفارت ایران در کابل می‌گوید که برخی متخصصینی که از دولت قبل در افغانستان باقی مانده و ارتباط شان را هنوز با مقامات دولت پیشین وابسته به بیگانگان حفظ نموده اند، برخلاف مواضع اعلامی حکومت امارت اسلامی، به گونه‌ای عمل کرده‌اند که حق آبه ایران پرداخت نشود.
پیامدهای بستن رودخانه هلمند
از آنجایی که ایران پذیرای میلیون‌ها افغانستانی است، عدم حل این مسأله می‌تواند پیامدهای جدی برای آنها داشته باشد و هرگونه اختلال در جریان آن می‌تواند سلامت آنها را به نحوی به خطر بیندازد. لذا، ضروری است که هر دو کشور ایران و افغانستان با همکاری یکدیگر، به دنبال یافتن راه حلی برای این مسأله باشند.
راه‌حل ممکن و تاثیرات
در حال حاضر تنها راه‌حل‌های ممکن، آزاد کردن آب رودخانه هلمند به سمت ایران توسط طالبان است. این کار به کاهش بخشی از تنش بین دو کشور کمک خواهد کرد و همچنین به میلیون‌ها ایرانی که برای نیازهای روزمره خود به این رودخانه نیاز دارند، سود خواهد رساند. همچنین افغان هایی هستند که در ایران زندگی می کنند و مسئله کم آبی آنها را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد.
از طالبان نیز باید خواست که تلاش کنند تا از توطئه‌ها و فتنه‌های نفوذی‌های دولت غنی و حامیان آمریکا جلوگیری کرده و به دنبال یافتن راه حل صلح آمیزی برای مسأله حق‌آبه باشند.
رها کردن آب به سمت ایران، نیاز هر دو کشور است
در نتیجه، مسأله حق آبه در ایران یک مسأله پیچیده است که نیازمند بررسی دقیق و همکاری بین ایران و افغانستان است. دولت طالبان و دولت رئیسی باید با همکاری هم به دنبال یافتن راه حلی برای این مسأله باشند که به هر دو کشور سود‌بخش باشد و برای میلیون‌ها افغان و ایرانی که در ایران زندگی می‌کنند، خطری نداشته باشد.
آزاد کردن آب رودخانه هلمند به سمت ایران، به کاهش تنش‌ها و تضمین سلامت میلیون‌ها نفر در هر دو کشور کمک خواهد کرد. همچنین دولت طالبان باید وضعیت کنونی را درک کرده و با پیش‌بینی تحولات آینده، از پیچیده‌تر کردن رابطه افغانستان و ایران جلوگیری کند.
سعید لودین، کارشناس و تحلیلگر افغانستانی
