مجمع‌عمومی سازمان ملل متحد در سال 1997 میلادی 26 جون را به‌عنوان روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه نامگذاری کرد و در 26 ژوئن 1998 برای اولین‌بار از این روز تجلیل صورت گرفت و سازمان ملل متحد از همه دولت‌ها و اعضای جامعه مدنی خواست که علیه شکنجه و عاملین آن در همه‌جا اقدام کنند. این اقدامات در حالی صورت می گرفت که افغانستان در یکی از سیاه ترین برهه های تاریخی خود قرار داشت و مردم این کشور شب و روز قربانی شکنجه، آزار و اذیت و رفتارهای بی رحمانه بودند. از 26 جون 1997 بیست و شش سال می گذرد؛ اما در این مدت در افغانستان چه گذشت؟ و اکنون ازاین‌حیث در چه وضعیتی قرار دارد؟ اقدام ملل متحد و کشورها در قبال اوضاع افغانستان چه بوده است؟
روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه: اقدامات حقوقی جهانی علیه محو شکنجه و حمایت از قربانیان آن
الف) تعریف شکنجه
تعریف شکنجه در قوانین حقوق بشری کاملاً با آنچه که معمولاً در رسانه‌ها یا گفتگوهای عمومی از این اصطلاح استفاده میشود متفاوت است. ماده 1 کنوانسیون سازمان ملل متحد علیه شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات‌های ظالمانه، غیرانسانی یا اهانت‌آمیز، در تعریف شکنجه می نویسد:
«شکنجه» عبارت است از ایراد عمدی هر نوع درد یا رنج شدید جسمی یا روحی به یک شخص توسط و یا به تحریک و یا رضایت یک مقام دولتی یا شخصی که در مقام رسمی عمل می کند برای اهدافی همچون گرفتن اطلاعات از او یا شخص ثالث یا اعتراف، مجازات‌کردن او برای عملی که وی و یا شخصی ثالث مرتکب شده و یا مظنون به ارتکاب آن است، یا ارعاب و یا اجبار او یا شخص ثالث و یا به هر دلیلی که مبتنی بر هرنوع تبعیض باشد.
طبق این تعریف در بیان مفهوم شکنجه توجه به عناصر زیر ضروری است:
- تحمیل عمدی رنج شدید روحی یا جسمی؛
- انجام عمل شکنجه توسط یک مقام دولتی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم درگیر است؛
- وجود هدف خاص.
ب) اقدامات حقوقی علیه شکنجه
برای اولین‌بار ممنوعیت شکنجه در اعلامیه جهانی حقوق بشر، صراحتا بیان شد. ماده 5 اعلامیه تصریح می کند «هیچ کس نباید مورد شکنجه یا رفتار یا مجازات ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز قرار گیرد». پس از اعلامیه مذکور که یک در میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی ملل متحد 1966 در ماده 7 به این مفهوم تأکید شد که یک سند الزام آور بین المللی است و افغانستان نیز عضویت این کنوانسیون را دارد و باید به مفاد آن پایبند باشد.
در 9 دسمبر 1975 مجمع عمومی سازمان ملل متحد، اعلامیه حمایت از همه افراد در برابر شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات های ظالمانه، غیرانسانی یا اهانت آمیز را به تصویب رساند و نهایتا در 10 دسمبر 1984مجمع عمومی سازمان ملل متحد طی قطعنامه 39/ 46 کنوانسیون علیه شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات های طالمانه، غیر انسانی یا اهانت آمیز را تصویب نمود که به تاریخ 26 جون 1987 لازم الاجرا شد (افغانستان به تاریخ 2/ دلو/ 1365 به این کنوانسیون پیوسته است).
مطابق ماده 17 این کنوانسیون کمیته سازمان ملل متحد علیه شکنجه (CAT) مورخ 1 جنوری 1987 تأسیس شد که مسئولیت نظارت بر اجرای تعهدات کشورهای عضو تحت کنوانسیون را به عهده دارد. اکنون اگر شکنجه به طور گسترده و سیستماتیک صورت گیرد مطابق ماده 7 اساسنامه محکمه جزایی بین المللی (ICC) جنایت علیه بشریت بوده و عامل شکنجه در این محکمه به عنوان کسی که مرتکب جنایت علیه بشریت شده است قابل محاکمه است (افغانستان در ماه فیبروری 2003 اساسنامه این محکمه را تصویب کرده است).
وضعیت افغانستان پس از 26 جون 1997 و نامگذاری روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه
مردم افغانستان در طول تاریخ سیاسی این کشور قربانی شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات های ظالمانه، غیرانسانی و اهانت‌آمیز از سوی حاکمان بوده اند که در این مقال مجال پرداختن به بیان این ماجرا نیست؛ لذا در این سطور که به مناسبت روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه نگاشته شده است به گوشه های از مصائبی که توسط مقامات حاکم یا دیگر قدرتمندان داخلی و خارجی به این مردم تحمیل شده است پرداخته خواهد شد.
چنان‌که اشاره شد 26 جون در سال 1997 در حالی به‌عنوان روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه نامگذاری شد که افغانستان تحت سلطه ظالم ترین گروه قرار داشت و هر شب و روز صدها انسان بی گناه به بهانه های واهی مورد آزار و اذیت و رفتارهای ظالمانه، غیرانسانی و اهانت‌آمیز قرار می گرفت.
پس از فروپاشی نظام ظالمانه طالبانی اول در سال 2001 موج جدیدی از خشونت ها در این کشور آغاز شد؛ از یک سو آمریکایی ها و دیگر نیروهای خارجی به آزار و اذیت مردم پرداختند. با اتهام تروریست ده‌ها انسان بیگناه را در کنار افراد طالبان و دیگر گروه های تروریستی، بازداشت کردند و در زندان مخوف بگرام و شکنجه‌گاه گوانتانامو بدون هیچگونه محاکمه سالها مورد ظالمانه ترین رفتارها قرار دادند و با عملیات کور شبانه در مناطق مسکونی آسایش عمومی را سلب کردند.
از سوی دیگر گروه طالبان با ظهور دوباره در سال 2003 و شروع جنگ های چریکی علیه دولت افغانستان و نیروهای خارجی، از هیچگونه آزار و اذیت مردم ملکی فروگذار نکرد. از حملات انتحاری علیه مواضع غیرنظامی و مین‌گذاری در شاهراه ها و محل های عمومی، مساجد، مکاتب و مراکز آموزشی، ورزشگاهها، شفاخانه و… گرفته تا گروگانگیری، قتلهای بی‌رحمانه، شکنجه، چپاول اموال و… را در حق مردم افغانستان مرتکب شدند. (پرونده جنایت هردو جناح در دیوان بین المللی کیفری در حال رسیدگی است).
شکنجه در حاکمیت کنونی طالبان
گذشته از قتل های هدفمند و فراقانونی، بازداشت های خودسرانه، شکنجه در زندان ها و مسلخگاه های استخبارات به اتهام اقدام علیه نظام (دادخواهی برای دستیابی به حقوق اولیه انسانی از قبیل آموزش، کار، آزادی های مدنی و مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی از نظر طالبان اقدام علیه نظام تلقی میشود)، ناپدیدسازی اجباری، غصب املاک و کوچرهای اجباری شهروندان به دلیل وابسته بودن به قوم و یا مذهب خاص که هرکدام متضمن رنج و درد شدید جسمی و روحی هست امروزه هیچ شهروند افغانستان نیست که به دلیل ترس از بازداشت و آزار نیروهای طالبان و آینده مبهم خویش شب و روز تحت شدیدترین فشارهای روحی و روانی قرار نداشته باشند.
گزارش های مستند داخلی و بین‌المللی از جمله از سوی نهادهای مربوط به سازمان ملل متحد از رفتارهای خشونت‌آمیز طالبان با مردم به طور عمومی و بازداشت‌شده‌ها به طور خاص وجود دارند. به‌عنوان نمونه در 25 ثور 1402 روزنامه هشت صبح گزارشی را از وضعیت زنان در زندانها و بازداشتگاههای طالبان منتشر کرد.
این گزارش که در مصاحبه با مراکز صحی، قربانیان و دیگر منابع مربوطه ترتیب گردیده آمده است که زندانیان زن در زندانهای طالبان در ولایت‌های جوزجان، فاریاب و سمنگان با وضعیت اسف‌باری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. تحقیر، توهین، شکنجه جسمی و تجاوز جنسی از مواردی‌اند که این زندانیان در زندانهای طالبان در شمال تجربه می‌کنند.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد، شورای امنیت، شورای حقوق بشر و کمیسیون مقام زن سازمان ملل متحد، عفو بین الملل و دیگر نهادهای بین المللی بارها از نقض شدید حقوق بشر در افغانستان هشدار داده اند. گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل متحد در مورد وضعیت افغانستان بارها از بحران حقوق بشری در افغانستان گفتند و گزارش های مستندی را در زمینه نقش شدید حقوق بشر، از جمله قتل ها و بازداشت های خودسرانه، محاکمه صحرایی، تبعیض جنیستی، قومی و نژادی، کوچهای اجباری و … ارائه کرده است.
در گزارش اخیر ریچارد بنت گزارشگر ویژه در مورد وضعیت حقوق بشر در افغانستان و کارگروه تبعیض علیه زنان و دختران که در 31 می 2023 تحت عنوان «گزارش گزارشگر ویژه در مورد وضعیت حقوق بشر در افغانستان و گروه کاری در مورد تعبیض علیه زنان و دختران» به پنجاه سومین نشست سالانه شورای حقوق بشر ارائه شده است آمده است که «از سپتمبر 2021 تا می 2023 بیش از 50 فرمان محدود کننده و ناقض حقوق زنان و دختران توسط رهبر طالبان صادر شده است» و در بخش دیگر این گزارش آمده است «در هیچ گوشه جهان حقوق زنان و دختران به مثل افغانستان مورد حمله گسترده، سیستماتیک و فراگیر قرار نگرفته است».
بنت در گزارش 26 می 2022 نیز از بازداشتهای خودسرانه، قتلهای فراقانونی، محاکم صحرایی و مصونیت خودی از مجازات سخن گفته بود. در گزارش 9 فیبروری 2023 گزارشگر نیز از کشتار هدفمند و انتقام جویانه، ایراد آسیب های روانی، جسمی و حتی قتل در جریان تلاشی خانه به خانه، قتل های فراقانونی، ازدواج اجباری زنان و دختران با جنگجویان این گروه، دستگیری های غیرقانونی، غارت و چپاول اموال گران بها و دیگر جنایات این گروه پرده برده برداشته است.
اقدامات جامعه بین‌المللی در حمایت از قربانیان شکنجه و خشونت در افغانستان
علیرغم جریان نقض شدید حقوق بشر در افغانستان، از جمله محرومیت کامل زنان و دختران از حقوق و آزادی های اجتماعی خویش و اعمال خشن ترین رفتارها علیه آنان، بازداشتهای خودسرانه، اعمال گسترده شکنجه در بازداشتگاه های طالبان، قتل های فراقانونی، محاکمه صحرایی، کوچهای اجباری و… نهادهای مرتبط به سازمان ملل متحد به‌عنوان تمثیل کننده فکر جامعه جهانی تنها به ترتیب و تهیه گزارش و صدور چند اعلامیه و قطعنامه بسنده کرده است. روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه نباید تنها یک نام و شعار باشد.
شاید بتوان مؤثرترین موضع جامعه جهانی علیه سیاست های سرکوبگرانه طالبان را اعراض از شناسایی حکومت این گروه دانست که ممکن است در میزان خشونت آنها مؤثر واقع شده باشد (از خشونت های بشتر از این جلوگیری کرده باشد)؛ اما باتوجه‌به اینکه پیامد خشونت ها و رفتارهای سرکوبگرانه و غیرانسانی طالبان در مرزهای افغانستان محدود نمی ماند، بلکه کل منطقه و جهان را به نحوی تحت‌تأثیر خود قرار می دهد، ضرورت جدی وجود دارد که جامعه جهانی با محوریت سازمان ملل متحد یک سیاست عملی را در قبال افغانستان اتخاذ بکنند تا هم مردم بیگناه این کشور نجات‌یافته باشند و هم دیگر ممالک از پیامدهای سوءرفتار طالبان در امان بمانند. روز جهانی حمایت از قربانیان شکنجه می تواند سرآغاز یک اتحاد و اقدام موثر باشد.
جاوید یوسفی
