💢 سردار اخلاقی زاده
20 جون روز جهانی پناهندگان است. روزی که برای پناهجویان افغانستان خاص است. این نام‌گذاری در 20 جون سال 2001، به مناسبت پنجاهمین سال تصویب کنوانسیون 1951 مربوط به وضعیت پناهندگان صورت گرفت. پس از آن هر ساله از 20 جون به‌عنوان روز جهانی پناهندگان از سوی سازمان ملل متحد و نهادهای مربوطه تجلیل می گردد. هدف از نام‌گذاری و تجلیل، بزرگداشت و احترام به پناهندگان در سراسر جهان است؛ اما پناهنده کیست؟ حقوق و تعهدات پناهندگان کدام اند؟ وضعیت پناهجویان افغانستان در کشورهای مختلف چگونه است؟ مسئولیت سازمان های بین‌المللی مربوطه در قبال پناهندگان و کشورهای میزبان چیست؟ در این نوشته به این سؤالات پاسخ داده خواهد شد.
پناهجویان افغانستان: پناهنده کیست؟ و پناهجو به چه کسی گفته می شود؟
مطابق تعریف آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد، پناهنده کسی است که به دلیل آزار، جنگ یا خشونت مجبور به ترک کشورش شده است. طبق این تعریف یک پناهنده ترس موجهی از آزار و اذیت به دلایل نژاد، مذهب، ملیت، عقاید سیاسی یا عضویت در یک گروه اجتماعی خاص دارد.
بدین ترتیب، پناهجو به افرادی گفته می شود که از کشور خود فرار می‌کنند و به دنبال پناهگاهی در کشور دیگری می‌گردند و درخواست پناهندگی می‌کنند و البته باید نشان دهند که ترس آنها از آزار و اذیت در کشورشان موجه است و نمی‌توانند به خانه برگردند یا از انجام این کار می‌ترسند.
لازم به یادآوری است که از سال 1977 بدین سو، مجمع‌عمومی سازمان ملل متحد اصطلاح «پناهندگان و آوارگان» را به کار می برند که شامل افرادی می شود که قربانی فجایع انسانی شده و در خارج از کشور خود در شرایطی مشابه پناهندگان به سر می برند.
از سال 2013 اصطلاح «افراد در وضعیت پناهندگی» خلق شد که به گروه‌هایی از افرادی اطلاق می شود که خارج از کشور یا قلمرو مبدأ خود بوده و با خطرات حفاظتی مشابه با پناهندگان مواجه هستند، اما وضعیت پناهندگی آنها به دلایل عملی یا دلایل دیگر مشخص نشده است.
حقوق پناهندگان کدام‌اند؟
بر اساس کنوانسیون 1951 مربوط به پناهندگان و پروتکل 1967 و دیگر معاهدات حقوق بشری، پناهجویان و پناهندگان از حقوق مختلفی برخوردارند که کشور میزبان مسئول تضمین آن است و از آن جمله امکان اقامت در کشور میزبان و عدم بازگرداندن به کشور مبدأ، آموزش، مراقبت‌های بهداشتی، مسکن، اشتغال و حق تشکیل خانواده هستند.
تعهدات پناهندگان چیست؟
طبق اسناد بین‌المللی مربوط به پناهندگان، آنان در کنار برخورداری از حقوق و امتیازات مکلف به رعایت وظایفی نیز هستند. بر اساس ماده 2 کنوانسیون 1951 مربوط به پناهندگان، هر پناهنده مکلف است قوانین و مقررات آن کشور را مراعات کند و آنچه که لازمه حفظ نظم عمومی است انجام دهد.
در ماده 26 این کنوانسیون به رعایت قواعد و مقررات مربوط به خارجیان در رفت‌وآمد اشاره می کند و در ماده 32 از وظیفه احترام به نظم عمومی و امنیت ملی کشور میزبان می گوید؛ لذا چنان‌که گفته می شود هر حقی ملازم تکلیف و تعهد است، پناهنده به‌موازات حقوقی که نسبت به دولت میزبان دارد، مکلف به رعایت قوانین و مقرراتی است که در خصوص پناهندگان وضع می شود که مهم‌ترین آن، مقررات ناظر بر حفظ امنیت ملی و نظم عمومی جامعه میزبان است.
وضعیت پناهجویان افغانستان در کشورهای میزبان
بر اساس آخرین آمار آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد، افغانستان در جمعی پنج کشوری با بیشترین جمعیت پناهنده و در وضعیت پناهندگی قرار دارد. طبق این سند در پایان سال 2022 پناهندگان افغانستانی در 103 کشور میزبانی می شوند که بیشترین آنان در کشورهای ایران (3.4 میلیون نفر)، پاکستان (1.7 میلیون) و آلمان (180000) بودند.
اگرچه در این گزارش کل پناهندگان افغانستانی 5661600 نفر ذکر شده است؛ اما به نظر می رسد آمار واقعی به مراتب بیشتر آن است؛ زیرا بر اساس آمار مندرج در سایت آژانس پناهندگان، در ایران جمعیت آوارگان افغانستانی در این کشور بیش از 4 میلیون ذکر شده است. البته اوضاع نابسامان افغانستان باعث شده است که افرادی بیشتر به فکر خروج از کشور باشند. سند یادشده نشان می دهد که افغانستان دومین کشور دنیا است که شهروندان آن بیشترین تقاضایی پناهندگی دارند.
الف) وضعیت پناهجویان افغانستان در کشورهای غربی
طبق آمار آژانس پناهندگان، 90 فیصد جمعیت پناهنده افغانستان در ایران و پاکستان زندگی می کنند و تنها 10 فیصد از آنان در دیگر کشورها از جمله کشورهای غربی زندگی می کنند که بیشتر آنها پس از سقوط جمهوریت و تحت عنوان «انتقال کارمندان محلی» یا «نجات افراد در معرض خطر» به این کشورها منتقل شده اند و یا خود به‌صورت انفرادی به این کشورها پناه برده اند.
باوجود اینکه شمار پناهجویان افغانستان در این کشورها اندک اند و بسیاری از آنها توسط خود این کشورها از افغانستان خارج شده اند، اما با انواع نقض حقوق مواجه هستند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تبعیض: علیرغم تبلیغات گسترده این کشورها که گویا طرفدار حقوق بشر هستند و به حقوق انسانی افراد احترام می گذارند؛ اما نحوه برخورد این کشورها در مواجه با پناهجویان افغانستانی و اکراینی کاملا تبعیض آمیز بود و شدت این رفتار تبعیض آمیز به حدی بود که شاهد اعتراض دیدبان حقوق بشر و حتی اعتراض های در پارلمان اروپا بودیم.
- اخراج: چنان‌که پیش‌ازاین اشاره شد، عدم اخراج یکی از حقوق اساسی پناهندگان است؛ اما در گزارش ها نشان می دهد که بارها پناهجویان افغانستان از سوی کشورهای اروپایی از جمله آلمان و انگلستان به افغانستان و یا به کشورهای دیگر طرد شده اند و بیش از 72 هزار نفر که با ویزای بشردوستانه وارد آمریکا شده بودند وقت ویزایشان به پایان رسیده است و در معرض اخراج قرار دارند.
- عدم دسترسی به سرپناه مناسب: سرپناه یکی از حقوق بنیادین هر انسان است و بر اساس اسناد بین‌المللی ناظر بر حقوق پناهندگان و قوانین داخلی کشورها داشتن سرپناه مناسب از حقوق اولیه هر پناهجو است؛ اما گزارش ها نشان می دهند که بسیاری از پناهجویان افغان در کشورهای غربی هنوز در کمپ ها، هتل‌ها و قرارگاه های نظامی زندگی می کنند و از دسترسی به مسکن مناسب محروم هستند. البته از همه غم‌انگیزتر وضعیت پناهجویانی است که در کمپ های موقت در امارات متحده عربی، قطر و آلبانیا و دیگر کشورها از جمله پاکستان، تاجیکستان و ترکیه، در انتظار انتقال به کشورهای غربی به سر می برند.
ب) وضعیت پناهجویان افغانستان در برخی کشورها دیگر
- ترکیه: آمار دقیقی از میزان جمعیت پناهندگان و پناهجویان افغان در ترکیه وجود ندارد. بر اساس برخی آمارهای تقریبی تعداد آنها 117383 نفر ذکر شده است که از این میان تنها 980 نفر به‌عنوان پناهنده پذیرفته شده است. گزارش ها نشان می دهند که در فاصله ماه جنوری تا فیبروری 2021 حدود 4400 پناهجوی افغانستانی توسط مقامات ترکیه بازداشت شده اند و از جنوری تا دسامبر 2020 حدود 6000 پناهجو به افغانستان دیپورت شده اند. در مورد وضعیت شکننده پناهجویان، بیل فرلیک، مدیر بخش حقوق پناهندگان و مهاجران می گوید «شکاف بزرگی بین آنچه در قانون پناهندگی ترکیه نوشته شد و آنچه در عمل اتفاق می افتد وجود دارد» او در مورد پناهجویان افغانستانی می گوید: «اگر شما یک مرد افغانستانی هستید که می خواهید درخواست پناهندگی بدهید، پس خدا به شما کمک کند».
- پاکستان: چنان‌که پیش‌ازاین اشاره شد بر اساس آمارهای رسمی 1.7 میلیون پناهنده افغانستانی در پاکستان زندگی می کنند که البته پس از تحولات اخیر ممکن است جمعیت پناهجویان افغان که وارد این کشور شده اند ممکن است بیشتر از آن باشد. پناهجویان افغانستانی در پاکستان با مشکلات عدیده ای از قبیل زندانی‌شدن، دیپورت، محرومیت از مسکن مناسب، بهداشت، آموزش، کار و حتی آزادی رفت‌وآمد مواجه هستند؛ اما باتوجه‌به کثرت جمعیت پناهنده و پناهجویان و نابسامانی های اقتصادی و امنیتی دولت پاکستان، ضروری است که سازمان های بین‌المللی مربوطه در امر سازمان‌دهی پناهندگان و پناهجویان، این کشور را یاری کنند.
- ایران: بر اساس آمار رسمی آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد، 3.4 میلیون نفر افغانستانی در ایران پناهنده و یا در وضعیت پناهندگی قراردارند که البته این رقم به مراتب کمتر از میزان کل جمعیت افغانستانی مقیم ایران هستند؛ اما علیرغم اینکه ایران یک کشور در تحریم است و با مشکلات اقتصادی حاد دست به گریبان، سعی کرده است تا جای که امکان دارد به حقوق انسانی افغانستانی های که در اثر جنگ های خانمان سوز جلای وطن کرده اند، احترام بگذارند. امروزه در ایران هیچ کودک افغانستانی از مدرسه محروم نیستند و پناهندگان امکان دسترسی به بهداشت و فرصت‌های معیشتی داده شده است. بر اساس تخمین ها حدود 99 فیصد از پناهندگان در شهرها و دهات ها در کنار جامعه میزبان ایرانی زندگی می‌کنند، در حالی که تنها 1فیصد آنها در ۲۰ اردوگاه زندگی می‌کنند که توسط همتای دولتی اصلی کمیساریا، اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت داخله اداره می‌شود. رفتار نیک دولت ایران با پناهجویان و بیجاشدگان افغانستانی باعث شده است که بارها مقامات، نهادها و ارکان مختلف سازمان ملل متحد از ایران تمجید کنند که از آن جمله می توان به قطعنامه های شورای حقوق بشر، مجمع عمومی و صحبت های سرمنشی سازمان ملل متحد اشاره کرد اشاره کرد.
مسئولیت نهادهای بین‌المللی مربوط به پناهندگان
آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR) به‌عنوان یک نهاد بین‌المللی زیر چتر سازمان ملل متولی امور پناهندگان است. این نهاد موظف است که اقدامات بین‌المللی را برای محافظت از پناهندگان و حل مشکلات پناهندگان در سراسر جهان رهبری و هماهنگ کند.
بر اساس آخرین گزارش آژانس، 108.4 میلیون نفر در سراسر جهان به‌اجبار آواره شده اند که 76 فیصد آنها توسط کشورهای با درآمد پایین و یا متوسط میزبانی می شوند و 70 فیصد از کل پناهندگان در کشورهای همسایه کشورهای مبدأ زندگی می کنند. طبق همین گزارش ایران و پاکستان به‌عنوان دو کشورهای همسایه افغانستان میزبان 90 فیصد پناهجویان افغان هستند.
باتوجه‌به اینکه ایران و پاکستان نیز از جمله کشورهای هستند که وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند و بخصوص ایران که سال‌هاست با تحریم های ناجوانمردانه کشورهای غربی دست‌وپنجه نرم می کنند که طبق گزارش های متعدد نهادهای حقوق بشر از جمله آلنا دوهان گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر، کل سکنه ایران از جمله مهاجرین را متأثر ساخته است، نیاز مبرم وجود دارد که نهادهای بین‌المللی مربوطه از جمله آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد اقدامات لازم را جهت تأمین منابع مالی برای این کشورها معمول بدارند.
سردار اخلاقی زاده، تحلیلگر مسائل افغانستان
