در افغانستانِ امروز، خبری از آزادی رسانه ها نیست. گویی که از شما بخواهند سخن بگویید، اما با دهان بسته! رسانه ها از ارکان اصلی دموکراسی در هر کشوری هستند، اما وضعیت ژورنالیسم افغانستان نشانی از این تعریف ندارد. اما باید دید در روزهایی که گرسنگی، فقر و بیکاری و بی معاشی گریبان افغان ها را گرفته، آیا صحبت از آزادی رسانه ها معنایی دارد؟
پیشینۀ ژورنالیسم افغانستان
پیشینۀ رسانه در افغانستان به حدود 147 سال پیش بر می گردد که اولین روزنامه به نام شمس النهار در سال 1873 تاسیس شد و اولین تجربۀ ژورنالیسم افغانستان آغاز شد. اولین فرستنده رادیویی نیز در سال 1920 راه اندازی و اولین پخش تلویزیونی در کابل در سال 1978 انجام شد. انترنت نیز در دوره طالبان پس از سال 1996 در افغانستان متصل و مورد استفاده قرار گرفت، اگرچه عمومی نبود و تنها توسط رهبران طالبان استفاده می شد.
20 سال گذشته با تعداد روزافزون رسانه های خصوصی و صدها رسانۀ صوتی، دیداری و چاپی در کابل و ولایات دیگر، دوران طلاییِ ژورنالیسم افغانستان رقم خورد. رسانه‌ها در مدت کوتاهی وارد خانه‌های میلیون‌ها افغان شدند و مخاطبان خود را در میان هر لایه‌ای از مردم یافتند و نقش مهمی در اطلاع رسانی به مردم، مبارزه با فساد، حاکمیت قانون، اصلاحات، و پاسخگویی نهادها و مقامات دولتی داشتند.
سازمان ژورنالیستان بدون سرحد اعلام کرد که پیش از سقوط جمهوریت 543 رسانه در افغانستان حضور داشتند و میلیون ها افغان به انترنت و شبکه های اجتماعی دسترسی داشتند و رسانه ها با داشتن پشتوانه قانونی لازم، حس کنترل و قدرت را به مردم می دادند. با گذشت زمان، پوشش ژورنالیسم افغانستان و رسانه‌ها از همه موضوعات اعم از اجتماعی، سیاسی و امنیتی برای رسانه‌ها و مخاطبان خارجی به عنوان منبع اطلاعات حرفه‌ای‌تر و حیاتی‌تر شد. رادیو و چینل های تلویزیونی متعدد برنامه‌های سرگرم‌کننده زیادی ارائه می‌کردند و مخاطبان خود را سرگرم و آگاه می‌کردند. برای بسیاری از افغان ها، تلویزیون و رادیو سرگرمی بسیار مورد نیاز را فراهم می کردند.
البته کاستی هایی نیز وجود داشت که بر هیچ کس پوشیده نیست، اما به ندرت پیش می آمد که یک ژورنالیست بدلیل شغل و حرفۀ خود مورد بازداشت، بازجویی و حتی کشته شدن قرار بگیرد. مفهوم آزادی رسانه در تمامی کشورهای جهان موضوعی جنجال برانگیز است، اما ژورنالیسم افغانستان سقوط ناگهانی قابل توجهی را در این زمینه تجربه کرده و دوران آزادی رسانه، جای خود را به سرکوب رسانه داده است.
بازگشت طالبان و وعده های توخالی
طالبان با بازگشت به قدرت در افغانستان وعده های فراوانی دادند. یکی از این وعده ها این بود که خبرنگاران و رسانه ها در افغانستان می توانند در افغانستان آزادانه فعالیت کنند. اما گذشت زمان نشان داد که ژورنالیسم افغانستان اسیر وعده های توخالی حاکمان جدید شده است. طالبان با سختگیری های خود خبرنگاران و مدیران رسانه ها را مجبور کردند تا محتوای گزارشات و برنامه های خود را پیش از انتشار با آنها به اشتراک بگذارند. این فشار بر زنان خبرنگار افغانستان بسیار بیشتر بوده است.
مینا حبیب گزارشگر یکی از رسانه های داخلی افغانستان می گوید، در پی پوشش خبری مراسم بزرگداشت شهدای آموزشگاه « کاج» به محل برگزاری برنامه که درمنطقه دشت برچی کابل بود، رفته و با وجود رعایت حجاب کامل، طالبان به دلیل زن بودن او، مانع از حضورش در نشست شدند. او اظهار داشت که او و دیگر خبرنگاران در شرایط سخت این روزهای افغانستان، بدون هیچ نوع درآمد مالی و تنها به دلیل عشق و علاقه ای که به کار خبرنگاری و حفظ آزادی بیان دارند به فعالیت های خود ادامه می دهند.
البته این محدودیت تنها شامل زنان خبرنگار افغانستان نشده است و این روزها خبرنگار بودن در افغانستان برابر است با سرکوب و محدودیت. گفته می شود که طالبان به خبرنگاران اجازه حضور در صحنۀ انفجارها و گرفتن عکس و مخابره اخبار را نمی دهند. ژورنالیسم افغانستان این روزها دوران سختی را سپری می کند و مفهوم و اعتبار خود را از دست داده و جز نام، چیزی از آن باقی نمانده است.
سیر نزولی ژورنالیسم افغانستان
هر تغییر حکومتی ممکن است با تغییرات قابل پیش بینی در سکتورهای مختلف یک جامعه همراه شود. اما سقوط آزاد سکتور ژورنالیسم افغانستان چیزی نبود که کسی انتظار داشته باشد با چنین سرعتی اتفاق بیافتد. یک نظرسنجی که توسط گزارشگران بدون سرحد و انجمن خبرنگاران مستقل افغانستان در دسمبر 2021 انجام شد، از بسته شدن بیش از 200 رسانه خبر داد. شبکه افغان دیاسپورا نیز گزارش داد که بازگشت طالبان حدود 6400 خبرنگار را بیکار کرده است. این آمار در مدت کمتر از یک سال از بازگشت طالبان به قدرت، آمار بسیار نگران کننده ای است و نشان می دهد سکتور ژورنالیسم افغانستان رو به نابودی می رود.
با بازگشت طالبان به قدرت در آگست 2021، صدها خبرنگار و کارمند رسانه مجبور به ترک این کشور شدند. فضای خفقان و سانسور در افغانستان امروز، جریان آزاد اطلاعات و ژورنالیسم افغانستان را با چالش های جدی مواجه کرده است.
در پی این محدودیت ها، ائتلاف حمایت از آزادی رسانه ها در 27 عقرب، عضویت افغانستان در این سازمان را به حالت تعلیق درآورده و اعلام کرد که وضعیت آزادی رسانه ها در افغانستان مطابق با تعهدات بین المللی نیست و به همین دلیل افغانستان دیگر عضو این ائتلاف محسوب نمی شود. روسای مشترک این ائتلاف با انتشار بیانیه ای اعلام کردند: برای ائتلاف آزادی رسانه ها روشن است که وضعیت آزادی رسانه ها در افغانستان متأسفانه دیگر مطابق با تعهد جهانی نیست. آنها تاکید کردندکه وضعیت کنونی رسانه ها در افغانستان یکی از نگرانی های جدی آنهاست و این ائتلاف به نظارت دقیق وضعیت آزادی رسانه ها در افغانستان ادامه خواهد داد. این ائتلاف حذف عضویت افغانستان از این گروه را در حالی اعلام کرده که طالبان به اعمال محدودیت ها بر رسانه ها ادامه می دهد. این امر باعث شده تا شمار زیادی از خبرنگاران افغانستان را ترک کرده و به کشورهای دیگر پناه ببرند.
اما امارت اسلامی طالبان این اقدام را ناخبری از واقعیت ها در افغانستان دانسته و خواستار تجدید نظر در این تصمیم شده است. در همین حال، اتحادیه ملی ژورنالیستان افغانستان نیز ضمن ابراز نگرانی از اخراج کشور از ائتلاف جهانی حمایت از آزادی رسانه‌ها می‌گوید: نیاز است تا نهادهای بین‌المللی و امارت اسلامی برای حل مشکلات رسانه‌ها و خبرنگاران افغان همکاری بیشتر کنند.
مهر سکوت بر لب های ژورنالیسم افغانستان
رسالت ژورنالیسم، آگاه سازی است و ما در برهه ای از تاریخ زندگی می کنیم که آگاهی و آگاه سازی از شاخصه های سیاست های فرهنگی جهان شده است. در این جهان انسان ستیز، ژورنالیسم شاید تنها راهی است که می تواند انتقادها را به یاری منطق زبان و نیروی سحرآسای کلمات منتقل کند. وقتی ژورنالیسم سرکوب می شود، حقوق بشر زیر سوال می رود.
در 2 فبروری 2022، ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان در نشست کمیته ایمنی خبرنگاران افغانستان که از معدود گروه های مدافع رسانه در افغانستان است گفت که خبرنگاران قبل از انتشار باید «منافع ملی، ارزش‌های اسلامی و وحدت ملی» را در نظر بگیرند. او گفت که کمیسیون رسانه های جدید برای رسیدگی به هر مشکلی ایجاد خواهد شد و مقامات قانون رسانه های دولت سابق را اجرا خواهند کرد. وی همچنین بدون اشاره به جزئیات گفت: «زنان می توانند با رعایت موازین اسلامی و ملی آزادانه در رسانه ها فعالیت کنند.»
اما به گفته دیده بان حقوق بشر، مقامات طالبان به مرور سانسور و خشونت گسترده ای را علیه رسانه های افغانستان در مراکز ولسوالی ها و ولایات آغاز کردند. گزارش شده است که اعضای طالبان، خبرنگارانی که به قوانین رسانه ای طالبان توجه نکرده اند را تهدید، بازداشت، و لت و کوب کرده اند. بسیاری از خبرنگاران نیز به ناچار به خودسانسوری روی آورده و تنها بیانیه ها و رویدادهای رسمی طالبان را گزارش می دهند.
روزنامه نگاران در سراسر افغانستان گفته اند که طالبان با نقض قانون رسانه های افغانستان و استانداردهای بین المللی حقوق بشر در مورد آزادی بیان و رسانه ها، کار آنها را به شدت محدودکرده اند که این محدودیت برای زنان شدیدتر بوده است. تخمین زده می شود که 80 درصد از زنان خبرنگار در سراسر افغانستان از زمان تسلط طالبان در اگست 2021 شغل خود را از دست داده یا این حرفه را ترک کرده اند و صدها رسانه بسته شده اند.
این تحریم ها و محدودیت ها در حالی اتفاق می افتد که خاموشی ژورنالیسم در هر کشوری به مثابۀ خاموشی صداهای منتقدین و کسانی است که برای احقاق حقوق افراد مُلکی تلاش می کنند. ژورنالیسم افغانستان نیز در حال تجربۀ یک خاموشی مطلق است و قوانین سختگیرانه و بعضا غیر منطقی که از سوی طالبان لازم الاجرا شده، گلوی خبرنگاران را می فشارد و صداهای آنان را خفه کرده است!
کنترل کنید، سانسور و سرکوب نه!
رهبری طالبان برای تطبیق رسانه با مقررات خود، یک دفتر نظارت بر رسانه ایجاد کردند که همه برنامه های آماده برای پخش، با قوانین سختگیرانه اسلامی و سیاسی آنها همسو باشد. نظارت بر محتوا امری معقول و قابل قبول است، اما کارشناسان معتقدند که در عمل، این به اصطلاح اصلاحات، به سانسور گسترده رسانه های افغان که به شدت تضعیف شده اند تبدیل شده است.
به گفته مرکز خبرنگاران افغانستان که یکی از معدود گروه های حمایت کننده رسانه ای است، در یک سال گذشته حداقل 245 مورد سانسور، بازداشت و خشونت علیه پرسونل رسانه ها گزارش شده است. طالبان مدعی هستند که از زمان بازگشت این گروه به قدرت، هیچ خبرنگاری در کشور کشته نشده است. اما آمار و اطلاعات جمع آوری شده توسط کمیته حفاظت از خبرنگاران نشان می دهد که حداقل 10 خبرنگار در افغانستان در سال های 2020 و 2021 کشته شده اند و طالبان در برخی از آنها مقصر شناخته شده اند.
این در حالی است که خبرگزاری صدای آمریکا به روز 1 دسمبر اعلام کرد که مقامات طالبان، پخش رادیویی صدای آمریکا و رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی را در افغانستان ممنوع کرده اند. صدای آمریکا گفت که مقامات طالبان بدون ارائه جزئیات به شکایت هایی که در مورد محتوای برنامه دریافت کرده اند استناد کرده اند. البته فعالیت این دست خبرگزاری ها در افغانستان که توسط ایالات متحده تمویل می شوند نیز خود جای بحث و بررسی دارد که در مقالات بعدی به آن خواهیم پرداخت، اما نکتۀ حائز اهمیت این است که کنترل رسانه ای می بایست وجود داشته باشد، اما در راستای قوانین مشروع و در حدی که زندگی خبرنگاران و کارکنان رسانه را به مخاطره نیاندازد.
گروه حمایتی ژورنالیستان بدون سرحد اخیرا گفته است که افغانستان از زمان تسلط طالبان، 40 درصد از رسانه ها و 60 درصد از خبرنگاران خود را از دست داده است. مسئلۀ مهمی که نمی توان به راحتی از آن گذشت این است که طالبان سعی بر مخفی سازی و پنهان کردن اوضاع جاری افغانستان دارند و ترجیح می دهند ژورنالیسم افغانستان در خفا بماند و اخباری به بیرون از مرزهای کشور درز نکند! امری که تقریبا غیرممکن است و تلاش آنها در محدود سازی و سرکوب، صدای اعتراض فعالان ژورنالیسم افغانستان و فعالان بین المللی و سازمان های حمایت از رسانه ها را درآورده است.
بگذارید سخن بگوییم!
خواست جامعه ژورنالیسم افغانستان از طالبان این است که به خشونت و آزار و اذیت کارمندان رسانه ها پایان دهند و به آنها اجازه دهند تا کارشان را بدون مزاحمت انجام دهند. چون رسالت آنها آگاهی سازی است و جامعه ناآگاه پیشرفتی نخواهد کرد. این در حالی است که عبدالقهار بلخی سخنگوی وزارت خارجه طالبان، ادعاهایی را که دولت طالبان در حال سرکوب مخالفان یا سرکوب آزادی رسانه ها در کشور است، رد کرد. بلخی گفت: «در راستای رویه‌های بین‌المللی، همه خبرنگاران و شبکه‌های فعال در داخل یک کشور باید به قوانین رسانه‌ای آن کشور احترام بگذارند و از آن پیروی کنند. حکومت جدید افغانستان نه درخواست اضافه ای کرده است و نه در برخورد با رسانه ها سخت گیری کرده است، ما فقط خواستار رعایت قوانین هستیم.»
بلی حق با شماست آقای بلخی! رسانه های داخلی و علی الخصوص خارجی می بایست در چارچوب قوانین فعالیت کنند و هر رسانه ای که تخلف کند سزاوار جریمه و حتی تعطیلی است، اما خودتان یک بار قوانین رسانه ایتان را مرور کنید! قوانین شما از سکتور ژورنالیسم افغانستان تنها یک چیز می خواهند: “یا آنچه ما می خواهیم نشر دهید، یا برای همیشه خاموش باشید!”
رسانه ها صدای مردم هستند و نقش تاثیرگزاری در بیان مشکلات و مطالبه گری دارند و نباید خاموش شوند. ژورنالیسم، سکتور تاثیرگزار هر جامعه ای است و ژورنالیسم افغانستان نیز از این قائده مستثنی نیست. سرکوب چارۀ کار نیست. ما افغان ها باید خودمان برای خود کاری کنیم و صدای مردم باشیم. سازمان های بین المللی و حمایتی جز اظهار تاسف و محکوم کردن کاری از دستشان برنمی آید.
به امید رسانۀ آزاد در افغانستان آزاد!
نویسنده: محسن شاه رفیعی
