اجلاس تهران و آزمون سیاست صبر و تعامل
در تاری 23 قوس 1404، ایران در پایتخت خود میزبان نشست «نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان بعلاوه روسیه» بود، اجلاسی که با حضور نمایندگان پاکستان، چین، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و روسیه برگزار شد. این نشست در حالی برگزار شد که دولت حکومت طالبان دعوت رسمی را رد کرد، اما گفتوگوی سازنده با همسایگان برای بررسی تحولات افغانستان محور اصلی اجلاس بود.
هدف رسمی از این گردهمایی، فراهم آوردن چارچوبی برای دیالوگ منطقهای درباره وضعیت سیاسی، امنیتی و اقتصادی افغانستان بود؛ اقدامی که همسایگان این کشور را در موقعیتی قرار میدهد تا منافع مشترک خود را در قبال ثبات این کشور مدیریت کنند.
این نشست نشان داد که مسائل افغانستان در سالهای اخیر از یک موضوع ملی فراتر رفته و به یکی از چالشهای کلیدی امنیتی و ژئوپولتیک منطقهای تبدیل شده است. حضور نمایندگان بلندپایه از کشورهای شرکتکننده، از جمله نمایندگان ویژه روسیه و چین، بیانگر ضرورت گفتوگوی مشترک در منطقه است.
از منظر دیپلماتیک نیز اجلاس تهران میتواند جرقهای برای بازگشت به سازوکارهای همکاری میان همسایگان افغانستان باشد، خصوصاً پس از وقفه در رایزنیهای منطقهای در سالهای گذشته.
این اجلاس کوشید تا نشان دهد که راهحلهای پایدار برای چالشهای افغانستان نه در تمرکز بر رویکردهای فرامنطقهای، بلکه از مسیر همکاری و گفتوگوی همسایگان قابل دستیابی است، رویکردی که تأکید میکند مشکلات افغانستان باید از زبان و منطق منطقهای نیز تحلیل شود.
اهمیت اجلاس تهران و نقش همسایگان در آینده افغانستان
اجلاس تهران را میتوان نمادی از تلاش برای همگرایی منطقهای در مواجهه با بحران افغانستان دانست. این گردهمایی، بهرغم عدم حضور طالبان، تلاش دارد گفتوگوی همسایگان را حول مسائل امنیتی، مهاجرتی، اقتصادی و سیاسی افغانستان متمرکز کند و بر نقش فعال این کشورها در حل مشکلات تأکید دارد.
یکی از پیامدهای مهم این نشست، تمرکز بر لزوم تقویت تعاملات اقتصادی و سیاسی میان همسایگان افغانستان و جامعه جهانی است. شرکتکنندگان در این جلسه ضمن ابراز نگرانی نسبت به تهدیدات امنیتی و پدیدههای مانند قاچاق مواد مخدر و مهاجرت، بر اهمیت ادغام افغانستان در پروسههای منطقهای اقتصادی و سیاسی تأکید کردند.
حضور نمایندگان بلندپایه کشورهای مهم منطقه مانند چین و روسیه نیز نشان میدهد که این بازیگران قصد دارند در فرایند سیاستگذاری نسبت به افغانستان نقش فعالی داشته باشند. پکن، با توجه به منافعش در پروژههای زیرساختی و توسعه اقتصادی، و مسکو، با توجه به مشارکتهای راهبردی با تهران و نگرانیهای امنیتی، هر دو به دنبال کاهش تنشها و ایجاد ثبات در افغانستان هستند.
از سوی دیگر، سهم پاکستان در نشست، بهعنوان کشوری با مرز طولانی با افغانستان و مشکلات امنیتی مشترک، نشانهای از تلاش این کشور برای پاسخ به تهدیدات مشترک علیه ثبات منطقه است. نماینده پاکستان در اجلاس بر لزوم کاهش تنشها و بازگشت به مسیر گفتوگوی سازنده تأکید کرد.
نقش همسایگان افغانستان بهویژه در زمینههایی مانند مبارزه با تروریسم، کنترل مرزها، همکاریهای اقتصادی و ارتقای رفاه اجتماعی میتواند تعیینکننده باشد. تهران و دیگر پایتختهای منطقه به این نتیجه رسیدهاند که بدون همکاری ساختارمند میان همسایگان، بازسازی و ثبات افغانستان دشوار خواهد بود.
بهطور خلاصه، اجلاس تهران تلاش کرد نقش منطقه را در آینده افغانستان بهصورت عملی و نه صرفاً نمادین تثبیت کند و به بازیگران خارجی نیز پیام بدهد که حل بحران افغانستان نیازمند مشارکت فعال همسایگان است.
سیاست ایران نسبت به افغانستان: تعامل سازنده در برابر تقابل
رویکرد ایران در اجلاس تهران بر تعامل سازنده و گفتوگوی منطقهای تأکید داشت، رویکردی که نسبت به سیاستهای تقابلی یا انتقادی، متمایز است. سخنرانان ایرانی حاضر در نشست از جمله عباس عراقچی، وزیر امورخارجه، بر این نکته تأکید کردند که مسائل افغانستان را باید از مسیر مشارکت و همکاری با همسایگان و سایر کشورها بررسی کرد، نه از مسیر انتقادات علنی و چالشزایی مستقیم.
در پیام رسمی وزارت خارجه ایران، آمده است که نشست با هدف بررسی تحولات افغانستان و گسترش گفتوگوهای منطقهای برگزار شده و اینکه حضور کشورهای شرکتکننده در سطح نمایندگان ویژه نشاندهنده اهمیت عمیق موضوع است.
این رویکرد تهران منعکسکننده این نگرش است که گفتوگوی منطقهای با محوریت کشورهای همسایه میتواند راهگشای حل مشکلات پیچیده افغانستان باشد. وجود نمایندگان چین، روسیه و دیگر کشورهای منطقه نشان میدهد که ایران تلاش دارد مواضع این کشورها را در راستای تثبیت ثبات و اجتناب از تنشهای بیشتر هماهنگ کند.
در این رابطه، وزارت خارجه ایران همچنین بر ضرورت احترام به حاکمیت ملی افغانستان و در عین حال تشویق همه طرفها به مشارکت فعال در فرایندهای گفتوگو تأکید کرده است؛ رویکردی که نشان میدهد ایران در پی تقویت نقش سازنده خود در مسئله افغانستان است.
اگرچه حضور حکومت طالبان در نشست نبود، ایران این غیبت را یک «تصمیم مستقل» دانست و بر احترام به آن تأکید کرد، اما همچنان بر حفظ گفتوگوهای دوجانبه و چندجانبه تأکید کرد.
این موضع ایران را میتوان در تقابل مستقیم با رویکردهای رسانهها یا جناحهای سیاسی دانست که خواستار انتقاد شدیدتر نسبت به طالبان هستند؛ تهران اما ترجیح داده است که دیپلماسی باز و مبتنی بر همکاری منطقهای را در اولویت قرار دهد.
در نهایت، میتوان گفت سیاست ایران نسبت به افغانستان در این اجلاس، ترکیبی از اصول احترام به حاکمیت، پرهیز از تقابل مستقیم، و تلاش برای همگرایی منطقهای بود؛ رویکردی که برای بسیاری از تحلیلگران نشانهای از تغییر مسیر دیپلماتیک در سیاست خارجی تهران است.
رسانههای مخالف و روایت غیاب طالبان
برخی رسانههای خارجی و تحلیلگران در پوشش خبری اجلاس تهران نشان دادهاند که عدم حضور دولت طالبان در نشست را برجسته کردهاند و آن را بهعنوان نشانهای از چالشهای دیپلماتیک و اختلاف میان کابل و همسایگان تعبیر نمودهاند.
بهعنوان مثال، برخی گزارشها تأکید دارند که طالبان ترجیح داده است در این نشست شرکت نکند و این تصمیم را «رد مستقیم» دیپلماسی منطقهای تلقی میکنند، هرچند تحلیلگران دیگر معتقدند که این غیبت صرفاً به استراتژی دیپلماتیک متفاوت طالبان بازمیگردد و نه نشانهای از قطع امید کامل از تعامل منطقهای.
از سوی دیگر، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در بیانیه رسمی اظهار داشته است که عدم حضور طالبان نباید به معنای شکست نشست تلقی شود و نشست تهران بهعنوان یک سکوی گفتوگو میان همسایگان افغانستان باقی میماند.
برخی رسانهها همچنین غیاب طالبان را بستری برای تفسیرهای منفی درباره نگرانیهای امنیتی، مشروعیت سیاسی و روند بهرسمیتشناسی بینالمللی دانستهاند و این روایتها را برجسته کردهاند، بدون آنکه محتوای گستردهتر گفتوگوهای منطقهای را پوشش دهند.
تفسیرهای مخالف بیش از آنکه بر سازوکارهای همکاری و نکات مشترک تأکید کنند، به نکات اختلافی میپردازند، غافل از اینکه بسیاری از کشورهای منطقه بهطور آشکار از راهحلهای مبتنی بر گفتوگو، ارتباط اقتصادی و ثبات سیاسی در افغانستان حمایت کردهاند.
در این میان، تحلیلهای رسانهای متفاوت نشان میدهند که روایت غیاب طالبان نه لزوماً بیانگر واقعیتهای جامع دیپلماتیک، بلکه بیشتر بازتاب رقابت ژئوپلیتیک در رسانهها است؛ جایی که بازیگران مختلف سعی دارند روایتی را برجسته کنند که با جهتگیری سیاسی آنها همسوست.
با نگاه دقیقتر، میتوان گفت که نشست تهران بهرغم غیبت رسمی طالبان همچنان مسیری برای تبادل نظرهای منطقهای فراهم کرده است و رسانههای مخالف اغلب جنبههای منفی را برجستهتر کردهاند تا تصویر کاملتری از تحولات.
مواضع مقامات طالبان پس از نشست تهران
پس از برگزاری نشست تهران درباره افغانستان و با وجود اینکه حکومت طالبان بهطور رسمی در آن شرکت نکرد، چند مقام رسمی این گروه درباره اهمیت تعامل با همسایگان و نقش مثبت گفتوگوهای منطقهای مواضعی ارائه دادند که نشاندهنده تمایل برای روابط سازنده با همسایگان و پاسخ به نگرانیهای مشترک است.
یکی از مهمترین اظهارنظرها از سوی حفیظ ضیا احمد تکل، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه طالبان بود که اعلام کرد دولت افغانستان دعوت به نشست را دریافت کرده بود اما تصمیم گرفت در آن شرکت نکند. او تأکید کرد که تعمیق همکاری با کشورهای همسایه از طریق ساختارهای دیپلماتیک موجود را ترجیح میدهد تا ایجاد فرمتهای جدید، و این نشاندهنده توجه به گفتوگوی مستمر با همسایگان است.
در همین راستا، گزارشهای رسمی اشاره میکنند که محمدرضا بهرامی، مدیر کل آسیای جنوبی وزارت خارجه ایران، پس از نشست تهران با امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان دیدار کرد و نتایج اجلاس را تشریح کرد. متقی روابط با ایران را مثبت توصیف کرد و در این دیدار بر ادامه گفتوگوی دوجانبه و همکاری در زمینههای امنیت و توسعه تأکید شد؛ پیام مهمی از جانب طالبان برای تعامل با همسایهای که نشست را برگزار کرده بود.
اینگونه دیدارها حتی در غیاب حضور رسمی طالبان در نشست چندجانبه، نشان میدهد که تعامل منطقهای با کشورهای همسایه و بازیگران کلیدی همچنان در دستور کار حکومت طالبان قرار دارد و این گروه سعی دارد پیام دهد که عدم شرکت در یک اجلاس خاص به معنای قطع ارتباط نیست.
برخی تحلیلها نیز گزارش دادهاند که طالبان تلاش میکند عدم حضور در نشست تهران را به معنای مخالفت با گفتگوهای منطقهای تعبیر نکند و بیشتر بر این موضوع تمرکز دارد که قول داده است از طریق مبادلات مستقیم و دیپلماسی دوجانبه با همسایگان به همکاری ادامه دهد؛ راهی که ظاهراً برای این گروه قابلقبولتر است و همزمان احترام به حاکمیت و منافع مشترک را حفظ میکند.
بخشی از این رویکرد را میتوان در واکنشهای رسمی نیز دید؛ برای مثال طالبان در بیانیه رسمی گفته است که افغانستان آماده همکاری با کشورهای منطقه است و ترجیح میدهد گفتوگوها را از طریق شکلهای دیپلماتیک سنتی و متداول ادامه دهد، بهجای شرکت در فورمهای تازه که ممکن است مبنای مناسبی برای آن نداشته باشند.
بهطور کلی، مواضع مقامات طالبان پس از نشست تهران نشان میدهد که تصمیم به عدم حضور آنها نهچندان ناشی از بیاعتنایی به گفتگوهای منطقهای، بلکه ناشی از نگاه استراتژیک متفاوت این گروه به نحوه تعامل با همسایگان است. این تمایل به گفتوگوی منطقهای و ادامه همکاریهای دوجانبه میتواند در چارچوبی مثبت تفسیر شود که پاکستان، ایران، روسیه و دیگر همسایگان افغانستان نیز آن را دنبال میکنند؛ حتی اگر در قالب اجلاس تهران شرکت مستقیم صورت نگرفته باشد.
تأثیر منطقهگرایی در حفاظت از افغانستان جدید و پیام به غرب
نشست تهران پیامی روشن به بازیگران غربی نیز دارد: هیچ راهحل پایداری برای بحران افغانستان بدون مشارکت فعال و سازنده همسایگان این کشور وجود ندارد. این پیام بهویژه در رسانههای بینالمللی برجسته شده است، که اشاره میکنند همسایگان افغانستان در تلاشاند تا از طریق گفتوگوهای منطقهای چالشهای امنیتی مشترک را مدیریت کنند، نه از طریق راهحلهای تحمیلی خارجی.
این نوع اعلام موضع، که به صراحت در بیانیههای رسمی شرکتکنندگان نشست دیده میشود، بر لزوم برقراری ثبات، مبارزه با تروریسم، کاهش تنشهای مرزی و تقویت همکاریهای اقتصادی میان افغانستان و همسایگانش تأکید دارد.
برای غرب، این پیام بهوضوح میگوید که اقدامات فرامنطقهای صرف؛ بدون در نظر گرفتن نقش و منافع همسایگان؛ نه تنها ناکافی است بلکه ممکن است درک واقعی از پیچیدگی مسائل افغانستان را تحتالشعاع قرار دهد.
بهعلاوه، تعامل کشورهای منطقه درباره موضوعاتی مثل قاچاق مواد مخدر، تروریسم و جابجایی پناهندگان نشان میدهد که چالشهای افغانستان فراتر از مرزهای آن کشور است و برای همه همسایگان پیامدهای ملموس دارد؛ پیامی که بارها در رسانههای معتبر برجسته شده است.
این رویکرد منطقهگرایانه نهتنها به کاهش تنشها کمک میکند، بلکه فرصتی برای تقویت نقش منطقهای در زمینههایی مانند بازسازی اقتصادی، ادغام در سازوکارهای تجاری و همکاریهای امنیتی فراهم میآورد؛ چیزهایی که بدون مشارکت همسایگان قابل تحقق نیستند.
در نهایت، این نشست به غرب پیام میدهد که پایان بیثباتی در افغانستان در گرو همکاری نزدیک بازیگران منطقهای است و نه طرحریزیهای خارجی مستقل از این شبکههای منطقهای.
جمعبندی
اجلاس نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان بهعلاوه روسیه در تهران، اگرچه با غیبت طالبان برگزار شد، اما نشانهای از تغییر جهت دیپلماتیک در منطقه محسوب میشود. این اجلاس، با حضور نمایندگان بلندپایه از ایران، پاکستان، چین، روسیه و دیگر همسایگان، تأکید دارد که حل مشکلات افغانستان نیازمند گفتوگوی منطقهای، همگرایی امنیتی و اقتصادی، و احترام به حاکمیت ملی است.
عدم حضور طالبان از منظر نمادین قابل توجه است، اما واکنش مثبت کشورهای حاضر نشان داد که مسیر تعامل و گفتوگو همچنان باز است و غیبت رسمی دولت افغانستان نمیتواند نتیجهگیری کلی درباره نشست باشد.
پیام اصلی نشست این است که چالشهای افغانستان را نمیتوان با راهحلهای بدون مشارکت منطقهای حل کرد، بلکه همکاری میان همسایگان و قدرتهای منطقهای میتواند زمینه را برای راهحلهای پایدار فراهم کند.
این اجلاس همچنین پیامی واضح به غرب ارسال کرد: حل بحران افغانستان نیازمند درک عمیق از منافع و نقش همسایگان این کشور و اتکا بر گفتوگوی منطقهای است، نه راهحلهای خارج از این حوزه.
مجتبی همت
