وضعیت متحول افغانستان، با تسلط طالبان بر کشور، مرکز توجه را به آسیای مرکزی، به ویژه همسایگان نزدیک افغانستان معطوف کرده است. اما در حالی که اخبار و گزارش هایی در مورد تاجیکستان و ازبکستان وجود دارد، کمتر شنیده شده است که ترکمنستان، کشوری با ذخایر عظیم گاز، چگونه با بحران افغانستان به ویژه با طالبان مقابله کرده است.
ترکمنستان به طول 744 کیلومتر با افغانستان مرز مشترک دارد. این کشور با ذخایر 265 تریلیون فوت مکعبی، ششمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان را داراست. این کشور غنی از منابع طبیعی در آسیای مرکزی، رویکرد و نگرش خاص خود را نسبت به همسایه جنوبی خود (افغانستان) دارد.
پالس های مثبت پیش از سقوط
زمانی که نظام جمهوریت در افغانستان سقوط کرد و پس از چندین سال طالبان توانستند مجددا قدرت را بدست بگیرند، آنچه بیش از همه قابل توجه بود این بود که برخورد ترکمنستان نسبت به موضوع افغانستان مثبت بود. متعاقبا وزارت امور خارجه این کشور در بیانیه ای از برگزاری نشستی (مثبت و سازنده) خبر داد و به (ماهیت برادرانه) روابط دو کشور اشاره نمود.
در اول سپتمبر 2021 پس از سقوط نظام جمهوریت، این کشور کمک های بشردوستانه را به افغانستان رساند و یکی از اولین کشورهایی بود که پس از تسلط طالبان بر این کشور این کار را انجام داد. در حالی که قطر تلاش کرد تا اولین کشوری باشد که کریدورهای بشردوستانه را برای افغانستان بگشاید، اما ترکمنستان پیش قدم شد و اولین کشوری بود که کمک های خود را به مردم افغانستان رسانید.
باید به این نکته هم اشاره داشت که عشق آباد به جای نگرانی و وحشت از روی کار آمدن طالبان، که مطمئناً در برخی دیگر از پایتخت‌های آسیای مرکزی با چنین واکنش هایی مواجه بوده است، به دنبال حفظ تجارت خود با افغانستان بوده است. وزارت خارجه ترکمنستان در بیانیه دیگری در 18 اگست گفت که به منظور ادامه ارائه خدمات ترانزیتی مرزی، ارتباط منظم با طالبان را حفظ می کند.
در 30 اگست 2021، نمایندگان ترکمنستان از جمله وزارت خارجه با مقامات طالبان در ولایت فاریاب دیدار کردند تا در مورد تقویت کار چک پوینت های منطقه امام نظر-آکینه بین دو کشور گفتگو کنند.
مورد دیگری که باید به آن اشاره کنیم دیدار مقامات دو گروه در تاریخ 18 اگست است، تنها 4 روز پس از سقوط مزارشریف، ترکمنستان نشستی با نمایندگان طالبان برگزار کرد که وزارت خارجه آن را “مثبت و سازنده” توصیف نمود.
پراگماتیسم یا عملگرایی ترکمنستان به شکل های دیگری نیز نشان داده شده است. این کشور برخلاف دیگر کشورهای آسیای مرکزی، از فرصت بدست آمده برای کمک به عملیات تخلیه افغانستان استفاده نکرد. تاجیکستان به سربازان فراری اجازه ورود به خاکش را داد، ازبکستان به تخلیۀ آلمان از کابل کمک کرد و قزاقستان در حالی خود را به عنوان یک منطقه جدید برای دفاتر ملل متحد معرفی کرده است که در حال حاضر مردم و مقامات پیشین نظام جمهوریت مجبور به فرار از افغانستان در پی یافتن پناهگاهی در این کشور می‌باشند.
چرایی شتاب در برقراری ارتباط
بنابراین به نظر می رسد که ترکمنستان برای ارتباط گیری با طالبان نسبت به سایر کشورهای منطقه شتاب داشته است، اما چه چیزی این شتاب را توضیح می دهد؟
برای درک این موضوع باید به محرک های اصلی سیاست خارجی ترکمنستان نگاه کرد. مهمترین عامل، بقای رژیم است که به نوبه خود وابسته به اقتصاد غنی از گاز اما مواجه با کمبود نقدینگی است. ترکمنستان احتمالاً منزوی‌ترین و دورافتاده‌ترین جمهوری در میان جمهوری‌های شوروی سابق می باشد که از تعامل با جهان خارج به جز حداقل‌ها اجتناب می‌کند. برای حفظ آن، سیاست بی طرفی رسمی و دائمی خود را در سال 1995 اعلام کرد که توسط سازمان ملل به رسمیت شناخته شد. باید گفت که بی طرفی اساس سیاست داخلی و خارجی این کشور است.
بنابراین، بی‌طرفی دائمی، راه را برای تعامل رسمی ترکمنستان با طالبان هموار کرد، حتی با وجود روابط صمیمانه با دولت پیشین. از سوی دیگر، جغرافیای محصور در خشکی این کشور در آسیای مرکزی، اقتصاد ترکمنستان را به صادرات گاز به فراتر از مرزها وابسته می کند. با موقعیت «قلب آسیا» افغانستان و همچنین نیازهای ضروری انرژی این کشور به کشورهایی همچون ترکمنستان، افغانستان به کشوری ارزشمند برای عشق آباد تبدیل شده است.
به همین دلیل است که شاید ترکمنستان یکی از عملگراترین کشورهای آسیای مرکزی بوده است. به عنوان مثال، در تضاد کامل با همسایه خود یعنی تاجیکستان، این کشورِ غنی از گاز از مدت ها قبل از سقوط کابل، تعامل با طالبان را آغاز کرد. در فبروری 2021، عشق آباد رسما میزبان اولین هیئت طالبان به ریاست ملا عبدالغنی برادر بود که اکنون معاونیت اقتصادی رئیس‌الوزرای طالبان را بر عهده دارد. وزارت امور خارجه ترکمنستان در بیانیه‌ای پس از این سفر بر اهمیت پروژه‌های زیربنایی ترکمنستان در افغانستان اصرار ورزیدند و بر این واقعیت تأکید کردند که برای سال‌های متمادی این کشور از مردم افغانستان حمایت کرده و به اقتصاد افغانستان به‌ویژه در موارد استراتژیک و حوزه های مهمی مانند انرژی، حمل و نقل و ارتباطات کمک کرده است.
در این بیانیه حتی این هیئت به عنوان «هیئت افغانی» معرفی شده است. این دیدار بلافاصله پس از آن صورت گرفت که پنتاگون اعلام کرد که طالبان به تعهدات خود تحت توافق دوحه عمل نمی کنند.
با ناآرام شدن اوضاع در داخل افغانستان، عشق آباد برای دومین بار میزبان یک هیئتی از طالبان بود. در 10 جولای 2021، حتی در حالی که طالبان کنترل 85 درصد از خاک افغانستان را اعلام می کردند، یک هیئت دیگر طالبان دوباره به دعوت عشق آباد از ترکمنستان دیدن کرد. در حالی که عشق آباد این دیدار را پنهان نگاه داشت، سهیل شاهین سخنگوی طالبان نسبت به این موضوع اعلام رسمی کرد. موضوع اصلی در دستور کار، کنترل جریان پناهجویان از افغانستان به ترکمنستان و جلوگیری از سرایت هرج و مرج از مرزها به سمت ترکمنستان بود.
در همان حال و وضعیت موجود در افغانستان، ترکمنستان به مناطق شمالی افغانستان نیز برق صادر می کرد که برخی از آنها مانند شمال ولایت هرات و بادغیس مدت ها در کنترل طالبان بود.
از این رو، ترکمنستان به دور از آنکه چه کسی در راس قدرت قرار دارد باید خود را همیشه درگیر نگه دارد تا ایمنی و امنیت پروژه های خود را تضمین نماید. از این رو حمایت طالبان که پیش از این در مواقعی واردات برق از ترکمنستان را مختل کرده بود، حیاتی است. با نگاه داشتن انرژی و بقای اقتصادی آن به عنوان محور اصلی، جای تعجب نیست که ترکمنستان زمانی مشتاق میزبانی مذاکرات بین الافغانی بود.
از سوی دیگر، طالبان همچنین برای استفاده از برق ترکمنستان در مناطق تحت کنترل خود مالیات وضع کرده بودند. اکنون که کنترل کشور را برعهده داشته و برای اداره رسمی آن به درآمد نیاز دارند، انتظار می رود که طالبان مشارکت خود را در چنین پروژه های فرامرزی با ترکمنستان افزایش دهد، کشوری که با آن خصومت سیاسی ندارند.
پس جای تعجب نیست که در هر بیانیه رسمی که پس از هرگونه تعامل با طالبان منتشر می شود، طرف ترکمنی از کمک و بیان اهمیت انرژی و پروژه های وابسته مانند پل ریلی ترکمنستان به افغانستان کوتاهی نکرده است.
با این حال، در کنار مسائل اقتصادی، جنبه دیگری همچون اعتقادی و دینی وجود دارد که باید در مورد تعامل ترکمنستان با طالبان مورد توجه قرار گیرد. ترکمنستان مانند سایر کشورهای آسیای مرکزی با اکثریت جمعیت مسلمان از اسلام سیاسی دوری می‌کند و کنترل شدیدی بر مسائل دینی و مذهبی در داخل کشور دارد. با این حال، برای کسب منافع ملی، طبق معمول با گروهی که در چارچوب افراط گرایی دینی تعریف شده است، ارتباط برقرار می کند. این نگرانی از آنجا نشات می گیرد که اتباع ترکمن در عراق و سوریه در کنار نیروهای داعش جنگیده‌اند و گمان می‌رود پس از شکست، به افغانستان آمده‌اند و به داعش شاخه خراسان پیوسته اند.
برای ترکمنستان، دور نگه داشتن داعش از خود امری ضروری است و مانند سایر کشورهای منطقه، از روسیه گرفته تا چین، از طالبان حمایت می کند تا تاثیر مخرب گروه های جهادی را از خود دور نگه دارد و امنیت کشورهای همسایه را در این رابطه تضمین کند. یکی از مقامات ترکمنستان با وجود عدم اعتماد به این گروه می گوید: “همه کشورها تلاش می کردند تا تعاملات دوجانبه خود با طالبان را قطع کنند. اما در مقابل، ترکمنستان عمدتاً به دلیل مسائل مرزی، روابط با طالبان را تقویت کرده است.”
در پایان باید گفت که روابط تاریخی عشق آباد با این گروه به آن مجوز می دهد تا آزادانه مذاکره کند و نگرانی ها در مورد مسائل مرزی تا حدودی رفع شود. علاوه بر این، کار در کنار طالبان ممکن است این کشور را قادر سازد تا طرح صادرات گاز طبیعی و فرآورده های نفتی خود را بدون اختلالات امنیتی عمده ادامه دهد. با این حال، رویکرد متفاوت ترکمنستان به خوبی می‌تواند اتخاذ هرگونه برنامه‌ای منطقه‌ای واحد در مورد نحوه برخورد با طالبان، افزایش تنش‌ها با همسایگانش و مسئله حضور نیروهای افراط‌گرا در مرزهای جنوبی این کشور را خنثی کند. یک موضع منطقه ای واحد می تواند اثرات مضر قدرت گیری مجدد طالبان را کاهش دهد و مشارکت آسیای مرکزی را در صحنه جهانی افزایش دهد.
