روابط افغانستان با هند و پاکستان، همواره تحت تأثیر رقابت‌های منطقه‌ای و اهداف سیاسی، امنیتی، و اقتصادی این دو کشور قرار داشته است. افغانستان در موقعیتی حساس و استراتژیک واقع شده است که از یک سو با هند، به عنوان یک قدرت اقتصادی و دوست قدیمی، و از سوی دیگر با پاکستان، به عنوان همسایه نزدیک و متحد تاریخی، رابطه‌ای پیچیده و چندلایه دارد.
هر گونه تغییر در روابط افغانستان با یکی از این دو کشور، تعادل شکننده‌ای را به وجود می‌آورد که تبعات گسترده‌ای برای افغانستان و حتی منطقه دارد. این مقاله به تحلیل سفر اخیر هیئت ارشد هندی به کابل و تأثیرات آن بر روابط سه‌جانبه افغانستان، هند و پاکستان می‌پردازد. هند که در دوران نظام پیشین افغانستان نقش مهمی در حمایت مالی و امنیتی علیه طالبان ایفا می‌کرد، اکنون تلاش دارد با ایجاد روابط نزدیک با دولت فعلی کابل، نفوذ خود را در افغانستان حفظ کند.
روابط افغانستان با هند
افغانستان و هند دارای روابط طولانی و نسبتاً نزدیکی بوده‌اند که به‌ویژه پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱ و با استقرار دولت جمهوری اسلامی افغانستان گسترش یافت. هند در این دوره با کمک‌های مالی و فنی خود، پروژه‌های زیربنایی مهمی را در افغانستان اجرا کرد؛ از جمله ساخت سد دوستی در هرات و توسعه زیرساخت‌های آموزشی و صحی. این کمک‌ها، جایگاه هند را به عنوان یک شریک توسعه‌ای برای افغانستان تثبیت کرد و زمینه‌ساز روابط نزدیکی بین دو کشور شد.
با این حال، پس از به‌قدرت رسیدن دوباره طالبان، هند با احتیاط بیشتری به سیاست خود در افغانستان ادامه داده است. هند سعی دارد از یک سو روابط خود را با حاکمان کابل حفظ کند و از سوی دیگر از آسیب به منافع امنیتی خود جلوگیری کند. در دوره های گذشته اینگونه به نظر می رسید که هند تمایل دارد از طریق افغانستان، فشار بیشتری بر پاکستان وارد کند و در عین حال نفوذ خود در منطقه را حفظ نماید.
روابط افغانستان با پاکستان
پاکستان با افغانستان روابط پیچیده و پرتنشی داشته است. از یک سو، پاکستان همواره به دنبال داشتن نفوذ استراتژیک در افغانستان بوده و از سوی دیگر، درگیری‌های مرزی و مسائل مرتبط با مهاجران افغان، بر این روابط سایه انداخته است. پس از بازگشت طالبان به قدرت، پاکستان امیدوار بود روابط بهتری با افغانستان برقرار کند، اما همچنان مسائل مرزی، حملات گروه‌های تروریستی از مرز افغانستان به پاکستان، و تنش‌های موجود بین دو کشور به موانع عمده‌ای برای بهبود روابط تبدیل شده است.
تعادل شکننده روابط افغانستان با هند و پاکستان
سفر هیئت هندی به کابل، به‌ویژه در شرایطی که روابط افغانستان با پاکستان دچار چالش‌های پیچیده‌ای شده است، می‌تواند توازن میان دو رقیب منطقه‌ای، یعنی هند و پاکستان، را به‌هم زند. این تحول ممکن است تنش‌های امنیتی جدیدی به‌همراه داشته باشد که نه‌تنها امنیت افغانستان، بلکه کل منطقه را نیز تحت تأثیر قرار دهد. حضور هند در افغانستان، از نظر پاکستان تهدیدی برای نفوذ منطقه‌ای این کشور تلقی می‌شود و احتمالاً واکنش‌های منفی پاکستان را به‌دنبال خواهد داشت.
از سوی دیگر، یکی از سیاست‌های محبوب هند در افغانستان، کمک به پروژه‌های بند(سد)سازی است. ساخت بند دوستی در هرات بر روی رودخانه هلمند یکی از نمونه‌های بارز این همکاری بوده است. اکنون نیز احتمال دارد هند پروژه‌های مشابهی بر روی رودخانه‌های دیگر افغانستان که به سمت پاکستان سرازیر می‌شوند، در دستور کار قرار دهد.
از این‌رو، طالبان باید در پیشبرد سیاست خارجی خود، به ویژه در همکاری‌های زیرساختی با هند، به حفظ تعادل توجه کند. روابط افغانستان با هند و همکاری با هند نباید به گونه‌ای باشد که روابط افغانستان با دیگر کشورهای منطقه به‌ویژه پاکستان و ایران تحت‌الشعاع قرار گیرد. اگر هند در پروژه‌های سدسازی، بدون در نظر گرفتن نیازهای آبی همسایگان افغانستان مشارکت کند، این امر می‌تواند از سوی کشورهای همسایه به‌عنوان یک تهدید استراتژیک تلقی شود و واکنش‌های منفی به‌دنبال داشته باشد.
بنابراین، طالبان باید در هرگونه همکاری با هند در زمینه آب‌های فرامرزی، اصول دیپلماتیک و حقوق همسایگان را رعایت کند. توافقات و مذاکرات دقیق برای تعیین حق‌آبه همسایگان و احترام به منابع آبی مشترک، می‌تواند از بروز تنش‌های منطقه‌ای جلوگیری کند و اعتماد کشورهای همسایه را به سیاست‌های دولت افغانستان جلب کند. در این راستا، افغانستان می‌تواند با ایجاد یک چارچوب منطقه‌ای برای مدیریت آب‌های فرامرزی و تنظیم سیاست‌های آبی، روابط دیپلماتیک خود را تقویت کرده و از ایجاد بحران‌های جدید جلوگیری کند.
تعلل هند در سرمایه‌گذاری چابهار
هند سال‌ها پیش وعده سرمایه‌گذاری در بندر چابهار را داد، اما در عمل تا کنون اقدامات ملموسی از سوی هند دیده نشده است. چابهار به عنوان یک مسیر مهم تجاری برای دسترسی افغانستان به اقیانوس هند و بازارهای جهانی، فرصت‌های اقتصادی بسیاری را فراهم می‌کند. اگرچه هند بارها بر اهمیت این پروژه تأکید کرده، اما تا کنون وعده‌های سرمایه‌گذاری در این حوزه عملی نشده است.
از این رو، طالبان به عنوان حاکمیت کنونی افغانستان، می‌تواند با تأکید بر اهمیت چابهار و نیاز افغانستان به دسترسی‌های تجاری امن و متنوع، از هند بخواهد که به تعهدات خود عمل کند. اگر هند به سرمایه‌گذاری‌ها و وعده‌های پیشین خود پایبند باشد، این امر می‌تواند به‌عنوان یک آزمون برای سنجش صداقت هند در همکاری با افغانستان محسوب شود. طالبان می‌تواند به‌طور دیپلماتیک و با استناد به توافقات و وعده‌های قبلی، از هند بخواهد که به روند اجرای پروژه‌ها شتاب بخشد و از این طریق به افغانستان کمک کند تا به اهداف توسعه‌ای خود دست یابد.
در مجموع، گسترش روابط طالبان با هند و همکاری‌های توسعه‌ای می‌تواند به بازسازی و تقویت زیرساخت‌های افغانستان کمک کند، اما این همکاری‌ها نباید به قیمت کاهش حق‌آبه کشورهای همسایه و ایجاد تنش‌های منطقه‌ای تمام شود. طالبان باید با در نظر گرفتن نیازهای منطقه و حفظ تعادل در سیاست خارجی، هم از همکاری‌های اقتصادی با هند بهره‌برداری کند و هم از ایجاد بحران‌های جدید در منطقه جلوگیری نماید.
عایشه ببرک خیل
