سقوط نظام جمهوریت در افغانستان در سال ۲۰۲۱، یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر این کشور است که بسیاری از تحلیلگران و سیاستمداران بین‌المللی، نقش مستقیم و غیرمستقیم آمریکا را در این فروپاشی برجسته می‌دانند. در طول بیست سال اشغال افغانستان، ایالات متحده ادعا می‌کرد که در حال ساختن یک دولت دموکراتیک، مبارزه با تروریسم، تقویت حقوق زنان و گسترش امنیت و رفاه اقتصادی است. اما واقعیت، چیزی جز شکست این پروژه نبود. در این مقاله، به بررسی سیاست‌های ناکام آمریکا در افغانستان و نقش آن در فروپاشی نظام جمهوریت خواهیم پرداخت.
نقش توافق‌نامه دوحه در سقوط نظام جمهوریت در افغانستان
یکی از مهم‌ترین نقاط عطف سقوط دولت جمهوری، توافق‌نامه دوحه در فبروری ۲۰۲۰ میان آمریکا و طالبان بود. این توافق، به آمریکا اجازه داد که نیروهایش را بدون تضمین‌های واقعی امنیتی از افغانستان خارج کند. در این توافق، هیچ تعهد الزام‌آوری برای طالبان جهت حفظ حقوق بشر و توقف حملات علیه دولت افغانستان در نظر گرفته نشد. همچنین جنرال کنت فرانک مک‌کنزی، فرمانده سابق فرماندهی مرکزی ارتش امریکا (سنتکام) در مصاحبه با بی بی سی، توافق‌نامه دوحه میان طالبان و ایالات متحده و اشتباهات «فاحش» در آن را، عامل نابودی دولت افغانستان خواند.. با خروج تدریجی نیروهای آمریکایی، طالبان قدرت گرفت و سرانجام در اگست ۲۰۲۱، بدون مقاومت جدی، کابل را تصرف کرد.
سیاست‌های ناکام آمریکا در تأمین امنیت و مبارزه با تروریسم
آمریکا با شعار مبارزه با تروریسم وارد افغانستان شد، اما طی دو دهه نتوانست امنیت پایدار را در این کشور برقرار کند. با وجود حضور هزاران نیروی نظامی آمریکایی و میلیاردها دالر هزینه، طالبان نه تنها از بین نرفت بلکه قدرت گرفت و در نهایت، دوباره کنترل کشور را به دست آورد. طبق گزارش‌های منتشرشده، نیروهای آمریکایی بارها در حملات هوایی، غیرنظامیان را هدف قرار داده و در نتیجه باعث افزایش نارضایتی عمومی شدند. اسکات هورتون، تحلیلگر مسائل بین‌المللی، در کتاب “جنگ دائمی” اشاره می‌کند که سیاست‌های جنگی آمریکا در افغانستان نه تنها باعث کاهش نفوذ طالبان نشد، بلکه زمینه‌های تقویت آن را فراهم کرد.
بحران مواد مخدر و افزایش تولید تریاک
یکی از اهداف اعلام‌شده آمریکا، کاهش تولید و قاچاق مواد مخدر در افغانستان بود. اما در عمل، تولید تریاک در دوره حضور آمریکا افزایش یافت. طبق گزارش دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل (UNODC)، در سال ۲۰۲۰ تولید تریاک افغانستان به بالاترین سطح خود رسید. برخی اسناد نشان می‌دهند که نیروهای آمریکایی نه تنها در مهار تولید مواد مخدر موفق نبودند، بلکه به واسطه همکاری با برخی گروه‌های مافیایی، به گسترش تجارت تریاک کمک کردند. پتر دالک، تاریخ‌نگار نظامی، در پژوهش‌های خود نشان داده که چگونه عملیات‌های آمریکا در مناطق جنوبی افغانستان، عملاً به افزایش درآمد گروه‌های تروریستی از طریق قاچاق مواد مخدر منجر شده است.
خیانت آمریکا به مهره‌های خود
آمریکا در طول بیست سال جمهوریت، بسیاری از مهره‌های خود را بر مردم افغانستان تحمیل کرد. این افراد بیشتر از طریق روابط شخصی و حزبی، نه بر اساس شایستگی، در ساختار قدرت حضور داشتند. یکی از نمونه‌های بارز، اشرف غنی، رئیس‌جمهور پیشین افغانستان، بود که در نهایت هنگام خروج آمریکا، به همراه میلیاردها دلار از کشور گریخت. علاوه بر آن، بسیاری از سیاستمداران افغان که وابسته به آمریکا بودند، در زمان سقوط کابل، به حال خود رها شدند. زلمی خلیل‌زاد، نماینده ویژه آمریکا در مذاکرات صلح، بعداً اعتراف کرد که ایالات متحده به رهبران افغان پشت کرد و طالبان را بدون هیچ‌گونه توافق الزام‌آوری در قدرت قرار داد.
فروپاشی خانواده و گسترش فساد اجتماعی
ایالات متحده با شعار حمایت از حقوق زنان وارد افغانستان شد، اما در عمل، برخی سیاست‌های فرهنگی آن باعث فروپاشی خانواده‌ها و گسترش فساد شد. بسیاری از برنامه‌های آموزشی و فرهنگی که تحت نظارت سازمان‌های غربی اجرا شد، باعث شد ارزش‌های سنتی افغان‌ها دچار تزلزل شود. همچنین، حمایت مالی از برخی گروه‌های مدنی که وابسته به سیاست‌های غربی بودند، نه تنها باعث بهبود وضعیت فرهنگی نشد، بلکه فاصله طبقاتی و شکاف اجتماعی را بیشتر کرد. تحقیقات منتشرشده توسط موسسه RAND نشان داده که بسیاری از برنامه‌های حمایت از زنان در افغانستان، به دلیل عدم شناخت از فرهنگ بومی، نتایج معکوس داشت
ناتوانی امریکا در ایجاد نهادهای دموکراتیک پایدار
حقوق زنان و جامعه مدنی: امریکا ادعا داشت که برای حقوق زنان تلاش می‌کند، اما در واقع بسیاری از تغییرات سطحی و وابسته به حضور آمریکا بود. به محض خروج نیروهای آمریکایی، طالبان بدون هیچ مانعی محدودیت‌های شدیدی بر زنان اعمال کرد. در نتیجه، بسیاری از پیشرفت‌های دو دهه گذشته از بین رفت.
تقویت رانت و وابستگی حزبی: امریکا به جای حمایت از نخبگان مستقل، بر چهره‌های سیاسی که وابستگی نزدیکی به واشنگتن داشتند، تکیه کرد. این سیاست، زمینه‌ساز رانت و فساد گسترده در دولت شد و نهادهای دموکراتیک را تضعیف کرد.
ناکامی امریکا در توسعه اقتصادی و گسترش فساد
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات دولت‌های تحت حمایت آمریکا در افغانستان، وابستگی شدید اقتصادی به کمک‌های خارجی بود. آمریکا، به جای آنکه زیربناهای اقتصادی کشور را تقویت کند، سیاست‌هایی را دنبال کرد که اقتصاد افغانستان را وابسته نگه داشت. در نتیجه، فساد اقتصادی و اداری افزایش یافت. طبق گزارش سازمان شفافیت بین‌المللی، افغانستان در زمان حکومت جمهوریت، یکی از فاسدترین دولت‌های جهان بود. یکی از دلایل این فساد، ورود کمک‌های میلیاردی بدون نظارت صحیح بود که باعث گسترش رانت‌خواری و سوءاستفاده‌های کلان مالی شد.
آمریکا و متحدانش میلیاردها دالر کمک مالی به افغانستان اختصاص دادند، اما بخش عمده‌ای از این پول‌ها به دلیل فساد گسترده به جیب مقام‌های دولتی و پیمانکاران خصوصی رفت. گزارش‌های سیگار (بازرس ویژه آمریکا برای بازسازی افغانستان) نشان می‌دهد که تنها بخش اندکی از این کمک‌ها به پروژه‌های زیربنایی واقعی اختصاص یافت و بیشتر آن در پروژه‌های ناکارآمد یا هزینه‌های نظامی مصرف شد.
تلاش برای ایجاد تفرقه قومی و مذهبی
آمریکا در طول دو دهه، از اختلافات قومی و مذهبی به عنوان ابزاری برای مدیریت بحران در افغانستان استفاده کرد. سیاست‌های آمریکا باعث شد که اقوام و مذاهب مختلف افغانستان به جای همگرایی، بیشتر از هم دور شوند. در کتاب “امپراتوری شکست‌خورده” نوشته آندرو باسویچ، اشاره شده که آمریکا برای کنترل اوضاع، عمداً به اختلافات قومی دامن زد تا بتواند سیاست‌های خود را پیش ببرد.
مسئولیت آمریکا در بحران‌های کنونی افغانستان
خروج غیرمسئولانه آمریکا از افغانستان، باعث شد که طالبان با قدرت کامل بازگردد و سیاست‌هایی را اجرا کند که به ویژه زنان و جامعه مدنی را هدف قرار داده است. اکنون، بسیاری از دختران افغان از حق تحصیل محروم شده‌اند و فعالیت‌های مدنی با محدودیت‌های شدید روبه‌رو هستند. آمریکا که زمانی خود را حامی حقوق بشر در افغانستان معرفی می‌کرد، اکنون مسئولیت خود را نادیده گرفته و تمام هزینه‌های بحران‌های فعلی را به گردن مردم افغانستان انداخته است.
جمع‌بندی
نظام جمهوریت افغانستان، بیش از آنکه حاصل اراده مردم باشد، محصول سیاست‌های نادرست و وابسته آمریکا بود. ایالات متحده، به جای آنکه یک دولت مستقل و پایدار در افغانستان ایجاد کند، زمینه‌های فروپاشی آن را فراهم کرد. دخالت‌های نظامی، فساد مالی، سیاست‌های ناکام در مبارزه با تروریسم و خروج غیرمسئولانه، همه از جمله عواملی بودند که در نهایت به سقوط نظام جمهوریت در افغانستان انجامید. تاریخ نشان خواهد داد که سیاست‌های آمریکا در افغانستان، یکی از بزرگ‌ترین شکست‌های این کشور در قرن بیست و یکم بود.
وحیدالله رحمانی
