طالبان و ایران بر سر یک میز
در روزهایی که منطقه خاورمیانه از آتش جنگ غزه تا بی‌ثباتی در دریای سرخ، به سختی نفس می‌کشد، افغانستان و ایران در حال پی‌ریزی مدلی متفاوت از روابط همسایگی‌اند؛ مدلی که به‌جای نزاع‌های نیابتی، بر مبنای گفتگو، منافع مشترک و همکاری پایدار استوار شده است. سفر امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه طالبان، به تهران و دیدارش با دکتر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور تازه‌نفس ایران، نمادی از همین تغییر رویکرد است؛ رویکردی که از مرزهای سیاسی عبور کرده و پیام‌های پررنگی در دل خود برای آینده روابط منطقه‌ای دارد.
حضور متقی در نشستی که نزدیک به ۴۰ شخصیت سیاسی از کشورهای منطقه در آن شرکت داشتند، از دعوتی صرفاً تشریفاتی فراتر رفت. او نه تنها به‌عنوان نماینده رسمی افغانستان در پنل اختصاصی این کشور سخنرانی کرد، بلکه دیدار رسمی‌اش با رئیس‌جمهور ایران از گرم شدن روابط حکایت داشت.
دیدار متقی با رئیس‌جمهور ایران در حاشیه مجمع گفت‌وگوی تهران، همراه با پیام‌های صریح درباره تجارت، امنیت، آب و مهاجرین، گامی مهم در بازتعریف روابط تهران – کابل تلقی می‌شود؛ روابطی که در چند سال گذشته مسیری پر فراز و فرود را طی کرده، اما اکنون در مسیر تثبیت و تعمیق قرار گرفته است.
ارتقای جایگاه افغانستان در سیاست خارجی تهران
در سال‌های گذشته، تهران در نشست‌های منطقه‌ای عمدتاً از چهره‌های غیررسمی افغانستان مانند حامد کرزی، رئیس‌جمهور پیشین یا حتی برخی مخالفان طالبان دعوت به عمل می‌آورد. اما امسال، تغییر آشکاری در رویکرد ایران دیده شد: دعوت از بالاترین مقام دستگاه دیپلماسی حکومت طالبان.
این تغییر معنادار، حامل پیام‌های روشنی برای بازیگران داخلی و خارجی است. نخست آن‌که تهران، واقعیت موجود سیاسی در افغانستان را پذیرفته و به‌جای انتظار برای تغییرات درونی، رویکرد تعامل فعال و مدیریت‌محور را در پیش گرفته است. دوم آن‌که ایران به دنبال ارتقای روابط دوجانبه به سطحی راهبردی‌تر است؛ سطحی که در آن، گفتگو با مقام رسمی طالبان می‌تواند بیش از گفتگو با چهره‌های سمبلیک، اثرگذار باشد.
دیدار امیرخان متقی با دکتر مسعود پزشکیان نه‌تنها از نظر سطح دیدار، بلکه به‌لحاظ محتوای گفت‌وگو اهمیت بسیاری داشت. در این دیدار، پزشکیان با تأکید بر اصل “حسن همجواری”، اعلام کرد ایران آماده است روابط خود با افغانستان را در تمام حوزه‌ها گسترش دهد. این اظهارات در حالی مطرح شد که ایران همواره نسبت به برخی رفتارهای طالبان در مرزها، حق‌آبه هیرمند و وضعیت مهاجرین افغان در ایران نگرانی‌هایی داشته است.
اما اکنون تهران، ضمن حفظ منافع خود، به دنبال آن است که مسیر گفت‌وگو و همکاری را با طالبان به جای تنش و تقابل جایگزین کند. متقی نیز در این دیدار بر اهمیت روابط دوستانه تأکید و پیشنهاداتی درباره توسعه تجارت، کنترل قاچاق و بازگشت مهاجرین ارائه کرد. لحن مثبت هر دو طرف، به ویژه تأکید متقی بر پایبندی طالبان به قرارداد هیرمند و اراده برای رساندن آب به مردم بلوچستان، پیامی روشن برای افکار عمومی ایران بود.
چهار محور کلیدی همکاری بین دو کشور
۱. تجارت و اقتصاد منطقه‌ای
متقی در سخنانش صراحتاً از حجم سه میلیارد دالری تجارت سالانه افغانستان و ایران سخن گفت؛ رقمی که نسبت به سال‌های گذشته رشد چشم‌گیری داشته و حاکی از شتاب دو کشور برای تقویت پیوندهای اقتصادی است. به گفته وی، افغانستان پس از سال‌ها بی‌ثباتی، اکنون در حال ورود به مرحله‌ای تازه از حیات سیاسی و اقتصادی است. طالبان با در پیش گرفتن سیاستی اقتصادمحور، تلاش می‌کند افغانستان را به چهارراه ترانزیت منطقه بدل کند؛ راهبردی که بدون همکاری ایران تحقق‌پذیر نخواهد بود.
توسعه بندر چابهار، تسهیل صادرات و واردات و اتصال خطوط ریلی از جمله محورهای همکاری دوجانبه هستند. در حالی‌که بسیاری از کشورها هنوز در قبال حکومت طالبان موضعی مبهم دارند، ایران با نگاهی عمل‌گرایانه، بر تعامل با قدرت مسلط در کابل تأکید کرده و کوشیده است از رهگذر دیپلماسی، هم‌منافع ملی‌اش را حفظ کند و هم نقش سازنده‌ای در معادلات افغانستان ایفا کند.
۲. آب؛ دغدغه‌ای تاریخی
یکی از حساس‌ترین موضوعات میان ایران و افغانستان در سال‌های اخیر، موضوع آب رود هیرمند بوده است. در این سفر، امیرخان متقی به صراحت اعلام کرد که آب از یک ماه پیش به‌سمت ایران جاری است و امارت اسلامی متعهد به قراردادهای بین‌المللی، از جمله معاهده آب هیرمند است. با این که بحران خشکسالی همچنان جدی است، اما این لحن و اعلام پایبندی شرعی و اخلاقی به قرارداد هیرمند، نشان‌دهنده تلاش طالبان برای پایبندی به اصول روابط همسایگی است.
وی با اشاره به سفر عباس عراقچی به کابل، اظهار امیدواری کرد که همکاری‌های آبی منجر به بهبود روابط دوجانبه شود. تأکید او بر اینکه “مردم ایران مطمئن باشند که ما نیت بد نداریم و رساندن آب به مردم سیستان را شرعی و اخلاقی می‌دانیم”، پیام روشنی بود: کابل به‌دنبال تنش‌زدایی با تهران در پرونده‌های کلیدی است.
۳. مهاجرین؛ چالش بزرگ با ظرفیت‌های پنهان
پزشکیان در دیدار با متقی، اطمینان داد که ایران در جهت تسهیل امور مهاجرین افغان همکاری خواهد کرد. با توجه به جمعیت چند میلیونی مهاجران افغانستانی در ایران، این موضوع نه تنها یک دغدغه بشردوستانه، بلکه یک مسئله امنیتی، اقتصادی و اجتماعی برای هر دو کشور است. بازگشت داوطلبانه مهاجرین، ایجاد اشتغال در داخل افغانستان و همچنین طرح‌های آموزش مهارتی، می‌توانند بخشی از راه‌حل‌های مشترک باشند.
۴. امنیت و مقابله با قاچاق
طالبان در این سفر آمادگی خود را برای همکاری در مبارزه با قاچاق مواد مخدر و تأمین امنیت مرزها اعلام کرد. در گذشته، مرزهای شرقی ایران صحنه درگیری‌های متعدد با قاچاقچیان و نیروهای افراطی بوده‌اند. اکنون، با ایجاد ثبات نسبی در افغانستان، ایران امیدوار است که این همکاری به کاهش تهدیدهای مرزی منجر شود.
آغاز مرحله‌ای تازه در روابط طالبان و ایران
روابط افغانستان و ایران در سال‌های اخیر، پیچیده و گاه پرتنش بوده است. پس از سقوط کابل در تابستان ۱۴۰۰، ایران با احتیاط به تعامل با طالبان روی آورد و ابتدا تلاش کرد میزبان گفتگوهای بین‌الافغانی باشد. با این‌حال، حوادث مرزی، موضوع آب، و فشارهای اجتماعی ناشی از مهاجرین افغان، روابط را گاه به تنش کشاند. اما در دو سال گذشته، رویکرد هر دو طرف به سمت تعامل سازنده تغییر یافته است.
ایران دریافت که با توجه به فقدان گزینه جایگزین برای طالبان در ساختار قدرت، باید با حکومت فعلی افغانستان کار کند. در سوی دیگر، طالبان نیز متوجه شدند که بدون روابط باثبات با همسایگان به ویژه ایران، نمی‌توانند اقتصاد خود را سامان دهند یا در سطح بین‌المللی مشروعیت کسب کنند. به همین دلیل، هر دو کشور از مواضع رادیکال اولیه فاصله گرفتند و اکنون در مسیر واقع‌گرایی حرکت می‌کنند.
دعوت رسمی از متقی، آن‌هم در سطح یک مجمع معتبر و دیدار با رئیس‌جمهور، تنها یک نشست دیپلماتیک نیست؛ بلکه پیامی به سایر بازیگران منطقه‌ای است: ایران، برخلاف برخی کشورهای همسایه، به‌دنبال تعامل مثبت و بلندمدت با کابل است.
تهران اکنون افغانستان را نه به‌عنوان یک بحران امنیتی، بلکه به‌عنوان یک همسایه راهبردی نگاه می‌کند که می‌توان با آن تجارت کرد، همکاری‌های امنیتی داشت و حتی در پروژه‌های انرژی و ترانزیت شریک شد. همین نگاه، زمینه‌ساز سرمایه‌گذاری در روابطی شده که اکنون گرم‌تر از هر زمان دیگری به نظر می‌رسد.
سفر امیرخان متقی به تهران را می‌توان گامی مهم در مسیر تثبیت روابط افغانستان و ایران دانست. این سفر، نه فقط یک برنامه تشریفاتی، بلکه نشانه‌ای روشن از تغییر رویکرد دو کشور نسبت به یکدیگر است؛ رویکردی مبتنی بر منافع مشترک، درک متقابل و واقع‌گرایی دیپلماتیک. همنچنین این سفر نشانه‌ای از پذیرفته شدن تدریجی طالبان در محافل دیپلماتیک منطقه‌ای بود. این مسئله، به ویژه در شرایطی که طالبان هنوز از سوی بسیاری از کشورها به صورت رسمی به رسمیت شناخته نشده‌اند، اهمیت نمادین بالایی دارد.
در شرایطی که منطقه خاورمیانه با بحران‌های متعددی از جنگ غزه گرفته تا بی‌ثباتی عراق و سوریه مواجه است، روابط باثبات میان تهران و کابل می‌تواند الگویی از دیپلماسی معقول و گره‌گشا برای سایر همسایگان باشد. به نظر می‌رسد فصل تازه‌ای در مناسبات ایران و افغانستان آغاز شده است؛ فصلی که اگر با دقت مدیریت شود، می‌تواند به سود هر دو ملت باشد.
از سوی دیگر، سخنان متقی علیه جنایات اسرائیل در غزه و دفاع از مردم فلسطین، تلاشی برای کسب مشروعیت منطقه‌ای و نزدیکی بیشتر به محور مقاومت تفسیر می‌شود. طالبان که تا پیش از این بیشتر در قامت یک گروه شبه‌نظامی شناخته می‌شد، اکنون با زبان دیپلماتیک در نشست‌های بین‌المللی حاضر می‌شود و درباره بحران‌های جهانی موضع‌گیری می‌کند.
سفر امیرخان متقی به تهران، به ویژه دیدار رسمی او با رئیس‌جمهور ایران، نقطه‌ی عطفی در روابط دو کشور به شمار می‌رود. در شرایطی که منطقه با بی‌ثباتی‌های مکرر روبه‌روست، ایران و افغانستان در حال حرکت به‌سوی نوعی «همسایگی پایدار» هستند؛ الگویی که بر اساس منافع مشترک، احترام متقابل و همکاری منطقه‌ای شکل گرفته است.
روابط دو کشور اگرچه همچنان با چالش‌هایی مانند مسئله مهاجرین، آب و مسائل امنیتی روبه‌روست، اما شیب تعاملات و گفت‌وگوها به وضوح رو به افزایش است. اکنون بیش از هر زمان دیگر، دو کشور نیاز دارند تا با دیدی راهبردی، نه فقط برای حل مشکلات روزمره، بلکه برای ساختن آینده‌ای پایدار و متوازن در منطقه گام بردارند. دیدار متقی با پزشکیان شاید آغاز این فصل تازه باشد.
حکیم تاجیک
