فارمت مسکو، نجات بخش افغانستان؟

فارمت مسکو به دنبال چیست؟

16 نومبر 2022 منطقه آسیای میانه شاهد برگزاری چهارمین نشست راجع به موضوع افغانستان تحت عنوان “فارمت مسکو” بود که پنج سال قبل در هتل پرزیدنت مسکو در بلشایا یاکیمانکا آغاز شد، اما نکته قابل توجه این نشست عدم حضور نمایندگان حاکمان جدید افغانستان (حکومت سرپرست امارت اسلامی) بود که البته در سالهای گذشته، یک هیئتی از این گروه در نشست ها حضور می داشتند. قابل توجه است که این تصمیم از سوی روسیه، نمی توانست ارگ نشینان طالب را خشمگین نسازد. عدم حضور نمایندگان امارت اسلامی باعث ناراحتی مقامات حکومت جدید شد همانطور که سخنگوی وزارت امور خارجه امارت اسلامی عنوان کرد که نشست فارمت مسکو بدون حضور نمایندگان افغانستان، ناقص خواهد بود. وی در ادامه عنوان کرد که افغانستان اکنون دارای یک حکومت مستقل، پاسخگو و قانونی می باشد که توانسته است امنیت، سرحدات ایمن و تعامل مثبت با بازیگران همسایه، منطقه ای و جهانی در زمینه مسائل سیاسی، اقتصادی و امنیتی برقرار کند. اقای بلخی همچنین هشدار داد که غیبت طالبان در چنین گفتگوهایی می تواند به روابط با همسایگان آسیب برساند.

مسکو در نشست مذکور، میزبان نمایندگانی از کشورهای ایران، تاجیکستان، چین، پاکستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان، هند و قزاقستان همچنین ناظرانی از ترکیه، قطر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی بود.

روسیه از آپریل سال 2017 میزبان نشست های “فارمت مسکو” درباره افغانستان بوده و هدف اعلام شده آن، سهل سازی یک فرایند سازش ملی و تضمین صلح در این کشور بوده است.

البته قابل ذکر است که در این نشست قرار بود مقامات و سیاستمداران بلندپایه افغانستان مانند حامد کرزی، عطامحمد نور، محمد حنیف اتمر، محمد عمر داوودزی، محمد اسماعیل خان، احمد ضیاء مسعود، انورالحق احدی و … نیز حضور داشته باشند. اما در آخرین لحظه حضور خود را لغو کردند.

• چرا طالبان به فارمت مسکو دعوت نشد؟

هنگامی که خبرگزاری های روسی به نقل وزیر امور خارجه روسیه عنوان کردند که طالبان به فارمت مسکو دعوت نشده اند و چیزی برای پنهان سازی با افغانستان وجود نخواهد داشت و مقامات افغانستان نسبت به جزئیات نشست مطلع خواهند شد، بسیاری از کارشناسان از این موضوع متعجب شدند که نشست مربوط به افغانستان است، اما چرا نماینده ای از این کشور حضور نخواهند داشت!

بسیاری از کارشناسان به این موضوع پرداخته اند که چرا طالبان به نشست مذکور دعوت نشدند، گفتنش مقداری سخت است اما می توان نوشت و عنوان کرد که ممکن است نگرش مسکو نسبت به طالبان در رابطه با عملکرد این گروه در افغانستان، تغییر کرده باشد.

گفتنی است که فدراسیون روسیه این تصمیم را به دلیل عدم تمایل طالبان به ایجاد یک دولت همه شمول و فراگیر توجیه می کنند که مسکو از مدت ها قبل بر آن اصرار داشته و این تصمیم یک اقدام تحریمی علیه حکومت امارت اسلامی به شمار می رود اما طالبان معتقد هستند که حکومت آنها، به اندازه کافی فراگیر است. همانطور که آندری سرنکو، کارشناس مرکز مطالعات افغانستان مدرن بر این عقیده است که موضوع عدم دعوت نمایندگان امارت اسلامی، اصولا یک مسئله سیاسی می باشد.

البته این نکته قابل یادآوری است که در حال حاضر نباید زود قضاوت کرد و در مورد تغییر کامل استراتژی روسیه در مورد افغانستان صحبت کنیم اما روند فعلی نسبت به موضوع یاد شده این را نشان می دهد که ظاهرا مسئله افغانستان در راس سیاست خارجی روسیه قرار ندارد.

البته ممکن است مجموعه ای از دلایل و ادعاها نسبت به این موضوع وجود داشته باشد که از ناتوانی طالبان در تضمین امنیت سفارت روسیه در کابل، عدم تمایل به شنیدنِ توصیه های مسکو در مورد تشکیل حکومت همه شمول، مبارزه ناکارآمد علیه داعش، مسئله تجارت مواد مخدر و عدم مبارزه جدی با این معضل و …. باشد.

اما مسئله مهمتری که می توان به عدم دعوت نمایندگان امارت اسلامی به نشست فارمت مسکو اشاره کرد، بازی های پشت پرده امارت اسلامی همراه با ایالات متحده است. به نظر می رسد که معماران استراتژی بخش افغانستان در حکومت روسیه متوجه شده اند که طالبان شریک ایالات متحده باقی خواهند ماند و طالبان ممکن است که به چالشی جدی برای کشورهای منطقه تبدیل شوند.

در پایان این بخش باید عنوان کرد که کشورهای منطقه باید موضع و یا سیگنال مشخصی را در زمینه نزدیکی طالبان به آمریکا، به مقامات جدید افغانستان برسانند.

• بیانیه مشترک چه بود؟

همانطور که در ابتدای این مقاله اشاره شد در 16 نومبر 2022، چهارمین نشست رایزنی های فارمت مسکو در مورد افغانستان برگزار شد که در آن نمایندگان ویژه و مقامات ارشد روسیه، چین، پاکستان، ایران، هند، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان شرکت داشتند و بیانیه زیر را تصویب کردند:

اشتراک کنندگان در این نشست وضعیت کنونی افغانستان را با تاکید بر امنیت منطقه ای، ثبات نظامی- سیاسی، مسائل اجتماعی-اقتصادی و بشردوستانه مورد بحث و بررسی قرار دادند.

• آنها بر تعهد خود بر ایجاد افغانستان به عنوان یک کشور صلح آمیز، یکپارچه، مستقل، عاری از تهدیدات تروریسم و ​​قاچاق مواد مخدر تاکید کردند.
• از مقامات کنونی افغانستان خواسته شد تا تعهدات خود را برای ریشه کن سازی تروریسم و ​​قاچاق مواد مخدر که از این کشور سرچشمه می‌گیرد، عملی سازند، همچنین گام‌هایی را علیه همه گروه های تروریستی بردارند و قاطعانه با آنها مبارزه کنند تا اطمینان حاصل شود که افغانستان هرگز دوباره به عنوان بهشتی برای آنها در جهت فعالیت های تروریستی تبدیل نشود. اشتراک کنندگان نشست بر آمادگی خود برای کمک به افغانستان در این زمینه تاکید کردند. در این زمینه، شرکت کنندگان حملات تروریستی را که افراد ملکی بیگناه را در اماکن عمومی از جمله موسسات آموزشی و حمله پسین به سفارت روسیه در کابل هدف قرار داده بود، به شدت محکوم کردند.
• همچنین تأکید شد که استقرار تأسیسات زیربنایی نظامی کشورهای ثالث در افغانستان و کشورهای همسایه غیرقابل قبول است.
• همسایگان افغانستان حمایت خود را از مقامات این کشور در توسعه برنامه های جایگزینی محصولات مخدر اعلام و نیز در تمام تلاش های شان برای رفع معضل مواد مخدر از هیچ تلاشی دریغ نخواهند کرد.
• بر اهمیت تشکیل یک دولت واقعاً فراگیر در افغانستان که منعکس کننده منافع همه گروه های قومی-سیاسی بزرگ کشور باشد، تاکید شد. همچنین بر اهمیت تعامل عملی با افغانستان در این زمینه اشاره گردید.
• با تاکید بر اینکه فروپاشی اقتصادی در افغانستان منجر به مهاجرت دسته جمعی پناهجویان، ترویج افراط گرایی، تروریسم و ​​بی ثباتی می شود، از وخامت اوضاع مهاجرت در اطراف افغانستان ابراز نگرانی شد که می تواند صلح و ثبات کشورهای همسایه را تهدید کند. اشتراک کنندگان خاطرنشان ساختند که کمک به افغانستان در احیای اقتصاد ملی باعث ایجاد شرایط مناسب زندگی برای مردم و کاهش روند مهاجرت و خروج افراد از کشور می شود. شرکت کنندگان از کشورهای همسایه افغانستان به خاطر میزبانی از میلیون ها پناهجوی افغان قدردانی کردند و بر اهمیت بازگشت امن، آبرومندانه و زمان بندی شده تاکید کردند.
• همه طرف ها بر ضرورت تشدید تلاش ها برای ارائه کمک های بشردوستانه و اقتصادی به مردم افغانستان در بازسازی کشور پس از دو دهه جنگ تاکید کردند. طرفین همچنین حمایت خود را از حقوق اساسی همه اقوام از جمله اقلیت ها، زنان و کودکان به ترتیب با دسترسی برابر به عدالت و آموزش اعلام کردند.
• متقاعد شده ایم که حضور نظامی 20 ساله قوای ائتلاف به رهبری ایالات متحده در افغانستان باید بار اصلی مالی بازسازی اقتصاد افغانستان پس از جنگ را برای ایجاد رفاه مردم عادی افغانستان بدون مداخله در امور داخلی این کشور، بر عهده بگیرند. همچنین خاطرنشان می شویم که همه اقشار جامعه افغانستان به طور مشترک از ایالات متحده درخواست کرده اند که دارایی هایشان آزاد شود.
• به اهمیت هماهنگی تلاش های منطقه ای برای ارتقای آشتی ملی بین الافغانی، تقویت امنیت و ثبات در منطقه تحت نظارت فارمت مشورتی مسکو و دیگر انجمن های مهم مانند مکانیسم کشورهای همسایه افغانستان، گفتگوی امنیت منطقه ای دهلی مورد توجه قرار گرفت.
• کشورهای اشتراک کننده، خواستار ایجاد رویکردهای مشترک و هماهنگ برای همکاری با دولت موقت افغانستان در سازمان ملل متحد شدند. اشتراک کنندگان از ایجاد گروه مذاکره کننده بین المللی در مورد افغانستان تحت نظارت سازمان ملل متحد حمایت کردند.

• چرا بیانیه فارمت مسکو مهم است؟

همانطور که در این نوشته به آن اشاره شد تشکیل نشست چهارم فارمت مسکو 2022، در برهه ای از زمانی اتفاق افتاده است که طالبان حاکمیت افغانستان را برعهده دارند و در طول مدت زمان حکمرانی خود نتوانسته اند افغانستان را از شرایط بحرانی بیرون، تروریسم و مواد مخدر را ریشه کن، وعده های خود را عملی و مشروعیت بین المللی را کسب کنند.

در بیانیه نشست مسکو چندین نکته مهم وجود داشته که نیاز به موشکافی دارد:

• مسئله مواد مخدر و تروریسم:

گزارش‌های منتشر شده نشان می دهد که قاچاق مواد مخدر، حملات تروریستی و فعالیت‌های رو به افزایش داعش، خطرات اصلی از جانب افغانستان هستند که می‌توانند امنیت و ثبات موجود در منطقه را به خطر بیندازند. در 17 فبروری 2022، رئیس آژانس کنترل مواد مخدر (DCA) تاجیکستان، حبیب الله وحیدزاده اظهار داشت که با روی کار آمدن طالبان، قاچاق مواد مخدر از افغانستان افزایش یافته است. پیش از این هم، وزارت دفاع ایالات متحده با انتشار گزارشی تاکید کرد که داعش موقعیت خود را در افغانستان تقویت کرده است. براساس گزارش پنتاگون، حملات داعش علیه زیرساخت‌های حیاتی افغانستان، نشان‌دهنده شکست طالبان در تضمین امنیت و ثبات در خاک این کشور است.

هانطور که در این مقاله اشاره شده است، افغانستان همچنان یک نگرانی منطقه ای و جهانی در رابطه با امنیت داخلی، سازمان های تروریستی، قاچاق غیرقانونی و جنایت های فراملی است که پیامدهای آن ممکن است به طور جدی بر کشورهای هم مرز و کل منطقه تأثیر بگذارد.

• مخالفت با استقرار تاسیسات نظامی کشورهای ثالث در افغانستان و کشورهای همسایه

این مسئله یکی از مهمترین مسائل و دغدغه های چندین ساله کشورهای همسایه افغانستان علی الخصوص ایران، چین و روسیه بشمار می رود. کشورهای اشتراک کننده در نشست فارمت مسکو به افغانستان و سایر کشورهایی که خواهان نزدیکی به امریکا و یا قوای ناتو را دارند در این بخش از بیانیه هشدار دادند که نباید به فکر چنین مسئله ای که ناامنی را در منطقه به ارمغان می آورند، باشند.

عدم حضور و دعوت طالبان به نشست فارمت مسکو از سوی روسیه، نشان از نارضایتی مقامات روس از طالبان و بازی های پشت پرده این گروه با امریکا می باشد.

• درخواست جبران خسارت برای افغانستان

حضور نظامی بیست ساله امریکا و متحدین اروپایی آن جز ضرر و زیان برای مردم افغانستان و منطقه، چیز دیگری نداشته است. گرچه این درخواست پس از خروج نیروهای امریکایی از افغانستان بارها از سوی نهادها و کشورهای مختلف به صورت انفرادی طرح شده است اما گنجاندن آن به صورت یک بیانیه امری بوده است بی سابقه که در فارمت مسکو این موضوع عملی شد.

• تشکیل حکومت فراگیر

یکی از موضوعاتی که هم در داخل و هم در محافل سیاسی خارجی مورد بحث است عدم شکل گیری حکومت همه شمول و فراگیر توسط امارت اسلامی در افغانستان است. این مسئله که بنا به ادعای طالبان، حکومت آنها به اندازه کافی همه شمول و فراگیر است، تبدیل به معضل اصلی و شرط اصلی برای کسب مشروعیت بین المللی شده است. به همین خاطر است که در این نوشته هم به آن اشاره کردیم که یکی از دلایلی که طالبان به فارمت مسکو دعوت نشدند، دلخوری کشورهای منطقه از بی تعهدی طالبان نسبت به وعده هایی که سپردند، می باشد.

• ایجاد گروه مذاکره کننده بین الملل

کشورهای اشتراک کننده، خواستار ایجاد رویکردهای مشترک و هماهنگ برای همکاری با دولت موقت افغانستان در سازمان ملل متحد شدند. اشتراک کنندگان از ایجاد گروه مذاکره کننده بین المللی در مورد افغانستان تحت نظارت سازمان ملل متحد حمایت کردند.

این تصمیم در حالی اتخاذ شده است که امریکا همراه با طالبان در پشت پرده دست به معاملاتی زده است. به همین سبب تک روی های امریکا در قبال مسئله افغانستان همانطور که در گذشته شاهد آن بودیم، در نهایت باعث ایجاد پیامدهای منفی جبران ناپذیری شد. به همین خاطر این مسئله باعث نگرانی کشورهای منطقه شده و در نهایت این تصمیم گرفته شده است که به منظور پیشگیری از تک روی های امریکا، تصمیم عاقلانه ای به شمار می رود.

• نکته پایانی

به نظر می رسد اعلامیه پایانی نشست فارمت مسکو، رضایت بخش رهبران امارت اسلامی باشد. رهاسازی دارایی های منجمد شده از سوی امریکا، تقویت ارتباطات و مذاکره با طالبان از طریق مکانیسم هایی که از سوی ملل متحد ایجاد خواهند شد، درخواست غرامت به دلیل خساراتی که امریکا و متحدین غربی اش در افغانستان وارد ساختند همه این موارد، مطالباتی خواهند بود که از سوی طالبان هم مطرح می شود اما تنها نکته مبهمی که هنوز برای کشورهای منطقه نامشخص باقی مانده است مسئله تشکیل حکومت فراگیر می باشد.

در شرایطی که تقابل غرب با روسیه در اوکراین و غرب با چین در تایوان زمینه های دوقطبی شدن را بیش از هر زمان دیگری پس از جنگ سرد، فراهم ساخته است، بدون تردید به زودی شاهد صف بندی های شرق و غرب به رهبری روسیه و چین و امریکا خواهیم بود. در چنین شرایطی افغانستان مجددا به یکی از نقاط داغ رقابت های استخباراتی میان قدرت های بزرگ مبدل خواهد شد. در چنین شرایطی برای حاکمان جدید افغانستان مشکل خواهد بود تا هم حمایت غربی ها را داشته باشند و هم روابط خوب با روسیه و هم‌پیمانانش. آنان ناچارا باید به یکی از اردوگاه های موجود بپیوندند که همسویی با یکی از آنها به معنای اعلام دشمنی با دیگری است؛ امری که پیامد های خوشایندی برای طالبان نخواهد داشت.