کشت مواد مخدر در افغانستان پیوند مستقیم با مسأله ناامنی در این کشور داشته و دارد. چنانکه پیشینه ای ناامنی -پس از یک دوره ثبات- در افغانستان به اواخر دهه پنجاه شمسی (اواخر دهه هفتاد میلادی) یعنی سقوط حکومت سردار محمد داوود خان می رسد، سابقه کشت مواد مخدر به اهداف غیرطبی و درمانی نیز به این برهه تاریخی میرسد. از این زمان است که ناامنی و مواد مخدر همانند ویروسی بر بدن نحیف افغانستان جای خوش کرده است و همچنان درحال اوج گیری است؛ به گونه ای که سالهاست افغانستان در صدر لیست تولیدکنندگان تریاک جهان قرار می گیرد.
علل ناکامی حکومت در جلوگیری از کشت مواد مخدر در افغانستان
در اینکه حکومتهای مستقر در افغانستان علیرغم شعار بر کنترل و منع کشت و قاچاق مواد مخدر در جلوگیری از این پدیده شوم و کنترل آن ناکام است، عوامل متعدد و پیچیده ای در این ناکامی دخیل بوده/ هستند که در نوشته حاضر به مهمترین آن پرداخته خواهد شد.
1- ناامنی و فعال بودن گروههای تروریستی و مخالف دولت: پس از فروپاشی حکومت پیشین طالبان و استقرار حکومت جدید به حمایت ایالات متحده آمریکا و جامعه ای جهانی، این امیدواری وجود داشت که دولت بتواند ناامنی را مهار و از کشت و قاچاق مواد مخدر در افغانستان جلوگیری نماید -چنانکه در اواسط حاکمیت حامد کرزی تاحدودی دامنه ای کشت تریاک محدود شده بود- اما عدم موفقیت حکومت در حفظ اراضی و قدرت گرفتن گروههای مخالف به خصوص طالبان باعث شد که دوباره کشت مواد مخدر در افغانستان قلمرو بیشتری را به خود اختصاص دهد، تا از جنوب افغانستان گذشته و در شمال افغانستان نیز شاهد مزارع و کشتزارهای تریاک باشیم.
2- وجود فساد گسترده در حکومت و شکل گیری مافیای مواد مخدر در افغانستان: بدون شک بسیاری از ناامنی ها در جنوب افغانستان که سالها مرکز اصلی تولید مواد مخدر و به خصوص تریاک بود و همچنان برخی ولایات شمالی که در دوران حکومت اشرف غنی شاهد کشتزارهای تریاک بود، پیوند مستقیم با فساد در ادارات ملکی و نظامی حکومت و شکل گیری مافیای مواد مخدر داشت که به منظور دستیابی به سود اقتصادی حاصل از مواد مخدر به خصوص تریاک صورت می گرفت.
3- نبود اراده جدی در حکومت: وجود فقر و بیکاری از یک سو و ناتوانی حکومت در ایجاد اشتغال از سوی دیگر باعث شده بود که دولتمردان و مدیران امر به هدف و نیت راضی نگهداشتن دهاقین و زمینداران علی رغم پیامدهای منفی که دارد، اراده جدی برکنترل کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان نداشته باشند، همین مسأله است که حتی در مناطق امن و تحت کنترل دولت نیز شاهد کشت تریاک بودیم.
4- دخالت خارجی ها: تحلیل عوامل کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان، تنها بر محور عوامل داخلی و منفک از دخالت خارجی ها و به خصوص آمریکاییها دور از واقعیت است. بر هیچ کسی پوشیده نیست که بیشترین حجم کشت تریاک در ولایات جنوبی افغانستان (قندهار، هلمند، زابل، ارزگان) بوده/ است که در طول دوران حضور نیروهای ناتو به فرماندهی آمریکا در افغانستان، شاهد حضور سنگین این نیروها در این ولایات بودیم؛ لذا دور از واقعیت نخواهد بود که رد پایی این نیروها را نیز در کشت، پروسیس و قاچاق مواد مخدر در سراسر افغانستان و به خصوص در این ولایات دنبال کنیم؛ چنانکه گزارشهای هم وجود دارد که حتی در دهه هشتاد میلادی تولید و قاچاق مواد مخدر در افغانستان زیر نظر سازمان اطلاعاتی آمریکا (سیا) صورت میگرفته است. البته در این میان نقش پاکستان و برخی از کشورهای آسیای میانه نیز حداقل در قاچاق و ترانزیت مواد مخدر افغانستان پر رنگ است.
آیا طالبان کشت و قاچاق مواد مخدر در افغانستان را کنترل خواهد کرد؟
اگرچه قضاوت در مورد سیاست آینده طالبان نسبت به مواد مخدر مشکل است؛ زیرا هنوز سرنوشت نفس حاکمیت طالبان مشخص نیست و تاکنون هیچ کشوری به رغم وجود روابط دیپلوماتیک برخی از کشورها، حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته است و هنوز بسیاری از مقامات حکومتی طالبان به شمول رئیس الوزا و معاونین او در لیست سیاه سازمان ملل متحد قرار دارند و جریانهای مخالف طالبان در حال شکل گیری است؛ اما در شرایط موجود به نظر می رسد اراده جلوگیری از کشت و قاچاق مواد مخدر در افغانستان در میان طالبان اصلا وجود نداد و یا در سطح بسیار ضعیفی قرار دارد؛ زیرا طالبان که سالهاست جز طعم شیرین مواد مخدر را نچشیده است، در شرایط حاضر که از یکسو در تحریم قرار دارند، از سوی دیگر سطح کمکهای بین المللی نسبت به سالهای گذشته به شدت کاهش پیدا کرده است و از طرف سوم عهده دار مدیریت یک دستگاه کلان حکومتی هستند که بودجه سرسام آوری را می طلبد، دور از انتظار است که طالبان حاضر باشند این منبع اصلی درامد خویش را علیرغم پیامدهای منفی که دارد از دست بدهند.
افزایش قابل توجه کشت مخدر در افغانستان پس از تسلط دوباره طالبان گواه این مدعاست؛ چنانکه دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد در گزارش اخیر خود آورده است که کشت مواد مخدر پس از به قدرت رسیدن دوباره طالبان به سی در صد افزایش پیدا کرده است. چنین رشد سرسام آور، علی رغم تسلط طالبان بر کل جغرافیای کشور و فرمان رهبری این گروه مبنی بر منع کشت و قاچاق مواد مخدر، بیان نبود اراده جدی بر جلوگیری از کشت و قاچاق مواد مخدر در این کشور است.
آیا کشت و قاچاق مواد مخدر میتواند نیازهای طالبان را بر طرف کند؟
به نظر میرسد منافع اقتصادی حاصل از کشت و قاچاق مواد مخدر مانند مُسَکنی است که هرگز منجر به درمان بیماری مریض نمی گردد. درست است که طالبان در شرایطی کنونی نیاز به پول دارند و مواد مخدر تاحدودی میتواند در رفع نیازهای فوری طالبان مؤثر و مفید واقع شود؛ اما در دراز مدت هرگز به نفع طالبان نیست؛ زیرا ترویج کشت و قاچاق مواد مخدر در افغانستان، هم در بعد داخلی و هم در بعد بین المللی، زیانها و تهدیدهای بیشماری را متوجه این گروه خواهد کرد که در بعد داخلی می توان به گسترش فساد و شکل گیری گروههای مافیایی، تقویت نیروهای مسلح مخالف طالبان و ناامنی اشاره کرد و در بعد بین المللی تحریمهای بیشتر، تأخیر بیشتر در به رسمیت شناسی حکومت طالبان، از بین رفتن وجه ای بین المللی افغانستان، دخالت کشورهای حامی قاچاق مواد مخدر در امور داخلی افغانستان و امور از این قبیل اشاره کرد.
در اخیر نباید فراموش کرد که طالبان اکنون یک گروه درحال جنگ نیست که صرفا تأمین هزینه های جنگ برای شان مهم باشد و مسئولیت دیگری نداشته باشد، بلکه آنان اکنون به عنوان حاکمان بالفعل مسئولیت اداره کشوری را به عهده دارند که دارای منافع دراز مدت هستند و سیاست گذاری بدون در نظر گرفتن چنین منافعی دور از عقلانیت و منطق سیاسی خواهد بود.
