پاکستان قطب جدید تریاک جهان
در روزگاری که افغانستان، پس از چهار دهه جنگ و ویرانی، با چالش‌های تازه‌ای در عرصه امنیت و اقتصاد دست‌وپنجه نرم می‌کند، تحولی نگران‌کننده در همسایگی آن رخ داده است. پاکستان در حال تبدیل شدن به قطب جدید تولید و تجارت تریاک جهان است. این تغییر نه‌تنها پیامدهای اجتماعی و اقتصادی سنگینی برای خود پاکستان دارد، بلکه تهدیدی جدی برای امنیت افغانستان و کل منطقه است. آنچه امروز در بلوچستان و خیبرپختونخوا زیر سایه بی‌ثباتی می‌روید، می‌تواند فردا به خون تازه‌ای در رگ‌های تروریزم منطقه بدل شود.
با کاهش بی‌سابقه تولید تریاک در افغانستان پس از فرمان رهبر طالبان در سال 1401، که بنا بر گزارش سازمان ملل منجر به کاهش ۹۵ درصدی تولید شد، خلأیی در بازار جهانی مواد مخدر ایجاد شد. خلأیی که به‌سرعت، با حضور کشاورزان افغان و شبکه‌های قاچاق در پاکستان پر شد. امروز تصاویر ماهواره‌ای و گزارش‌های رسانه‌های معتبر مانند تلگراف و داده‌های UNODC نشان می‌دهد که در بلوچستان پاکستان، بیش از 8000 هکتار زمین زیر کشت خشخاش قرار گرفته است؛ در برخی مناطق، تا 70 درصد زمین‌های زراعتی به این محصول اختصاص یافته است.
طبق این آمارها پاکستان قطب جدید تریاک جهان شده است. اما چرا این تحول خطرناک است؟ زیرا درآمد میلیاردی ناشی از تجارت تریاک، نه به جیب مردم فقیر روستایی بلکه به حساب شبکه‌های تروریستی می‌رود. پولی که می‌تواند ماشین جنگی داعش، طالبان پاکستانی (TTP) و گروه‌های مسلح دیگر را تغذیه کند، در نهایت دوباره دامن افغانستان را خواهد گرفت.
افغانستان؛ از مرکز جهانی تریاک تا سقوط تولید
افغانستان در چهار دهه اخیر همواره به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان شناخته می‌شد. این کشور با ترکیب منحصربه‌فردی از شرایط اقلیمی مناسب، نبود حاکمیت قوی و نیاز شدید مردم به درآمد، به یکی از قطب‌های اصلی مواد مخدر بدل شد. از دهه 1980 به بعد، جنگ‌های داخلی و حضور گروه‌های مسلح باعث شد که تریاک به کالای اصلی اقتصاد زیرزمینی افغانستان تبدیل شود.
در دوران حکومت اول طالبان (1996 تا 2001)، این گروه در سال 2000 فرمانی صادر کرد که کشت خشخاش را ممنوع می‌کرد. نتیجه آن، کاهش چشمگیر تولید بود. اما با حمله امریکا و سقوط طالبان، دوباره تولید تریاک اوج گرفت. گزارش‌های متعدد نشان می‌دهد که در دهه 2000 و 2010، تولید مواد مخدر افغانستان نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه به سطح بی‌سابقه‌ای رسید؛ تا جایی که در برخی سال‌ها بیش از 90 درصد تریاک جهان در افغانستان تولید می‌شد.
یکی از نقاط تاریک این دوره، نزدیکی مزارع تریاک به پایگاه‌های امریکایی و انگلیسی بود. گزارش‌های رسانه‌ای و پژوهش‌های مستقل بارها تأکید کرده‌اند که تولید در مناطقی مانند هلمند، که مملو از پایگاه‌های نیروهای ناتو بود، نه‌تنها کاهش نیافت بلکه گسترش یافت. این پرسش جدی مطرح است: آیا ممکن است در کشوری که تحت اشغال کامل نظامی امریکا بود، چنین تجارت عظیمی بدون اطلاع و چراغ سبز واشنگتن جریان داشته باشد؟
بسیاری از تحلیلگران معتقدند که امریکا از عمد چشم بر این واقعیت بست؛ چرا که حضور مواد مخدر در افغانستان، علاوه بر تغذیه شبکه‌های جنگی، ابزاری برای کنترل سیاسی و حفظ بی‌ثباتی در منطقه بود.
با بازگشت طالبان به قدرت در 2021، این گروه در اپریل 2022 فرمانی صادر کرد که کشت خشخاش را ممنوع می‌کرد. این بار برخلاف گذشته، طالبان به‌شدت این فرمان را اجرا کرد. سازمان ملل متحد گزارش داد که در فاصله تنها یک سال، تولید تریاک در افغانستان 95 درصد سقوط کرد؛ از 6200 تن در سال 2022 به تنها 333 تن در سال 2023. چنین کاهش چشمگیری در تاریخ بی‌سابقه بود و باعث شد بازار جهانی مواد مخدر با خلأ بزرگی روبه‌رو شود.
پاکستان؛ پر کردن خلأ افغانستان
بلوچستان، پایتخت جدید خشخاش
گزارش تلگراف نشان می‌دهد که پاکستان، به‌ویژه ایالت بلوچستان، اکنون به قطب جدید تریاک جهان بدل شده است. کشاورزان افغان که پس از ممنوعیت طالبان بیکار شده‌اند، به پاکستان مهاجرت کرده و زمین‌های زراعتی را از بلوچ‌های محلی اجاره می‌کنند یا با آنها شریک می‌شوند. یکی از کشاورزان افغان به تلگراف گفته است: بدون همکاری بلوچ‌های محلی و شبه‌نظامیان پاکستانی، کشت خشخاش ممکن نیست.
همکاری قاچاقچیان و شبه‌نظامیان
دیوید منسفیلد، کارشناس برجسته قاچاق مواد مخدر، در گفت‌وگو با تلگراف تأکید کرده که مزارع تریاک در پاکستان اغلب بیش از پنج هکتار وسعت دارند و نزدیک به روستاها هستند. او هشدار داده است که درآمدهای این تجارت به جیب گروه‌های تروریستی می‌رود و تهدیدی مستقیم برای ثبات منطقه است.
ارقام تکان‌دهنده
طبق برآورد کارشناسان، ارزش سالانه تجارت تریاک در پاکستان به ۳ میلیارد دالر می‌رسد. این پول کلان، در کشوری با بحران اقتصادی، نرخ بالای بیکاری و نارضایتی اجتماعی، می‌تواند به سوختی برای موتر تروریزم بدل شود.
پیامدهای انسانی؛ مهاجرت کشاورزان و خلأ اقتصادی
یکی از نتایج مستقیم ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان، مهاجرت کشاورزان به پاکستان بوده است. بسیاری از این کشاورزان، که سال‌ها تجربه کشت خشخاش دارند، به دلیل نبود جایگزین‌های اقتصادی در افغانستان، به مناطق مرزی پاکستان، به‌ویژه بلوچستان، نقل مکان کرده‌اند. این مهاجرت نه‌تنها به گسترش کشت غیرقانونی کمک کرده، بلکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی جدیدی در هر دو کشور ایجاد کرده است.
در افغانستان، فقدان برنامه‌های جایگزین برای کشت خشخاش، کشاورزان را در تنگنای اقتصادی قرار داده است. UNODC تخمین می‌زند که بیش از 200,000 خانوار افغان به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به درآمد حاصل از خشخاش وابسته بودند. بدون سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های زراعت و آموزش، این خانوارها گزینه‌های محدودی دارند. برای جلوگیری از این روند، دولت طالبان و جامعه بین‌المللی باید اقدامات زیر را در اولویت قرار دهند:
توسعه کشاورزی: سرمایه‌گذاری در محصولاتی مانند زعفران، که در ولایات هرات و بادغیس موفقیت‌آمیز بوده، می‌تواند جایگزینی سودآور باشد.
ایجاد شغل: برنامه‌های آموزشی و فرصت‌های شغلی در بخش‌های غیرزراعی برای جوانان روستایی.
حمایت مالی: ارائه وام‌های کم‌بهره به کشاورزان برای گذار به محصولات قانونی.
بدون این اقدامات، مهاجرت کشاورزان ادامه خواهد یافت و پاکستان به‌عنوان مقصد اصلی، بیش از پیش درگیر این تجارت غیرقانونی خواهد شد.
پیامدهای منطقه‌ای و جهانی؛ بی‌ثباتی برنامه‌ریزی‌شده؟
تبدیل پاکستان به قطب جدید تریاک، فراتر از یک مسئله محلی، پیامدهای جهانی دارد. تجارت مواد مخدر نه‌تنها امنیت منطقه‌ای را تهدید می‌کند، بلکه با افزایش اعتیاد در کشورهای مقصد (ایران، اروپا، چین، آفریقا) و تأمین مالی گروه‌های تروریستی، ثبات جهانی را نیز به خطر می‌اندازد. این وضعیت بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر از سوی قدرت‌های غربی، به‌ویژه امریکا، برای حفظ بی‌ثباتی در منطقه است.
این ادعا با توجه به سابقه طولانی دخالت‌های ژئوپلیتیکی امریکا در آسیا، قابل بررسی است. از زمان جنگ سرد، امریکا از ابزارهای مختلفی، از جمله حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی و چشم‌پوشی از تجارت مواد مخدر، برای پیشبرد منافع خود استفاده کرده است. اکنون، با توجه به رقابت‌های فزاینده با چین (که پروژه کریدور اقتصادی چین-پاکستان را در منطقه دنبال می‌کند) و ایران، حفظ بی‌ثباتی می‌تواند به‌عنوان یک اهرم استراتژیک عمل کند.این ادعا با اظهارات برخی مقامات سابق افغان تقویت می‌شود که معتقدند تجارت مواد مخدر در دوران اشغال به‌طور غیرمستقیم از سوی نیروهای ائتلاف حمایت می‌شد. به هر حال، واقعیت این است که تجارت تریاک در پاکستان اکنون تهدیدی جدی برای کل منطقه است.
پاکستان قطب جدید تریاک جهان؛ ضرورت اقدام فوری
اینکه پاکستان قطب جدید تریاک جهان شده، زنگ خطری برای افغانستان، منطقه، و جامعه جهانی است. این تجارت نه‌تنها اقتصادهای محلی را تضعیف می‌کند، بلکه با تأمین مالی گروه‌های تروریستی، امنیت شکننده منطقه را به خطر می‌اندازد. ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان، اگرچه گامی مثبت بود، اما بدون جایگزین‌های اقتصادی، به مهاجرت کشاورزان و گسترش کشت در پاکستان منجر شده است.
پاکستان باید با نظارت دقیق‌تر بر مناطق مرزی، اجرای قانون، و ارائه جایگزین‌های اقتصادی، به‌طور جدی با این بحران مقابله کند. در عین حال، جامعه بین‌المللی، به‌ویژه سازمان ملل، باید از برنامه‌های توسعه پایدار در افغانستان حمایت کند تا از مهاجرت بیشتر کشاورزان جلوگیری شود.
در نهایت، نقش قدرت‌های خارجی، به‌ویژه امریکا، در این بحران نباید نادیده گرفته شود. الگوهای تاریخی نشان می‌دهد که تجارت مواد مخدر اغلب با منافع ژئوپلیتیکی گره خورده است. برای رهایی منطقه از این چرخه شوم، همکاری منطقوی، سرمایه‌گذاری در توسعه، و اراده سیاسی قوی لازم است. در غیر این صورت، پاکستان و افغانستان ممکن است برای دهه‌ها در دام بی‌ثباتی و ناامنی باقی بمانند.
هادی محمدی
