در حالی که جامعه بین المللی نسبت به عملکرد طالبان شکیبایی به خرج داده اند، تاجیکستان به شدت دیدگاه انتقادی نسبت به این گروه دارد. همانطور که شاهد هستیم در هفته‌های اخیر، تاجیکستان به دلیل موضع تند خود در قبال افغانستان، کشوری که طالبان توانست پس از دو دهه حضور نیروهای امریکایی، قدرت را مجددا به دست بگیرند، سرخط خبرها شده است. شاید به نظر برسد که اگر کسی باید نگران حفظ روابط خوب با طالبان باشد، تاجیکستان است. این کشور دارای مرز کوهستانی گسترده ای با افغانستان است که کنترل آن با ضعف نظامی این کشور در مقابل سایر کشورهای آسیای مرکزی، دشوار می باشد. تاجیکستان ایستگاه ترانزیتی برای بیشتر قاچاق مواد مخدر از افغانستان به روسیه و اروپا است و این کشور در چند سال اخیر متحمل حملات تروریستی متعددی شده است.
تاجیکستان دشمن اصلی طالبان؟
با این حال، تاجیکستان برخلاف همسایگان آسیای مرکزی، به اضافه روسیه و چین، عجله ای برای برقراری روابط با ارگ نشینان کابل ندارد. در مقابل، نقش دشمن اصلی طالبان را بر عهده گرفته است و گفته می شود از بقایای نیروهای مخالف افغان حمایت می کنند (اگرچه دوشنبه این موضوع را رد می کند).
مخالفت دوشنبه با طالبان غیرعادی نیست و دلیلی برای این وجود دارد. طالبان ورژن 2 تحت سلطه پشتون ها با مخالفت تاجیک ها، ازبک ها، هزاره ها و دیگر اقلیت های افغان که بیش از نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند، مواجه است. تاجیکستان اغلب با طالبان بر سر بدرفتاری آنها با تاجیک های قومی در افغانستان مخالف بوده است.
رئیس جمهور امامعلی رحمان، عملاً در هر سخنرانی عمومی اخیرش، حتی آن مسائلی که به سیاست خارجی ربطی ندارند، به موضوع بدبختی های افغانستان تحت حکمرانی طالبان اشاره می کند. رحمان در نشست‌ها و مجامع بین‌المللی بارها گفته است که تاجیکستان هیچ حکومت دیگری را که از طریق فریب و آزار در افغانستان تشکیل شده باشد، به رسمیت نخواهد شناخت. به گفته رحمان، تاجیک‌های قومی بیش از 46 درصد (هرچند برآورد اکثر موسسات تحقیقاتی حدود 20 درصد است) از جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند.
در تابستان سال جاری 2022، تاجیکستان تنها کشوری در منطقه بود که وعده پذیرش 100 هزار پناهجوی آواره افغان را داد.
تاجیکستان و نیروهای مقاومت
شایعات بیشماری وجود دارد مبنی بر اینکه تاجیکستان به نیروهای باقی مانده ضد طالبانی نیز کمک می کند: جبهه مقاومت ملی افغانستان در ولایت پنجشیر، که بیش از 98 درصد از جمعیت آن را تاجیک ها تشکیل می دهند، تنها منطقه ای است که طالبان هنوز به طور کامل آن را تحت تصرف ندارند. بر اساس برخی گزارشات، رهبران مقاومت احمد مسعود و معاون پیشین رئیس جمهور افغانستان امرالله صالح در حال حاضر در تاجیکستان حضور دارند. دوشنبه گزارش های حمایت خود از جبهه مقاومت ملی را رد می کند و اظهار داشته اند که احمد مسعود خودش به تاجیکستان آمد تا در مذاکرات با طالبان شرکت کند که در نهایت آن هم انجام نشد.
طالبان در پاسخ گفته اند که «مداخله در امور داخلی افغانستان» را تحمل نخواهند کرد و به همین دلیل جنگجویان انتحاری خود را به مرز با تاجیکستان اعزام کرده اند. این در حالیست که تاجیکستان نیز نیروهای خود را به نزدیکی مرز افغانستان با کمک روسیه اعزام کرده اند. برای اولین بار از زمان اعلام استقلال در سال 1991، تاجیکستان صدها هزار سرباز خود را در حالت آماده باش قرار داده و نیروهای ذخیره خود را برای جنگ احتمالی با حکومت جدید افغانستان، فراخوانده است. 20 هزار سرباز به مرز افغانستان اعزام شدند.
با این وجود، هنوز خیلی زود است که بگوییم تاجیکستان و افغانستان در آستانه جنگ قرار دارند. علی‌رغم صحبت های تند رحمان، وی و سایر مقامات بلندپایه تاجیکستان با احتیاط شدید عمل و از اشاره مستقیم به طالبان اجتناب کردند و انتقاد از آنها را به این واقعیت محدود می‌کنند که دولت جدید افغانستان به اندازه کافی همه شمول نیست.
وعده خلافی رحمان
بسیاری از اظهارات جسورانه دوشنبه همچنان روی کاغذ باقی مانده است. به عنوان مثال، وعده ماه جولای برای پذیرش یکصد هزار پناهجو خلاف واقع شد از اینکه عنوان کرده بودند در آینده نزدیک این پذیرش محقق می شود. وزیر داخله تاجیکستان، رمضان رحیم زاده، در ماه سپتمبر عنوان کرد که تاجیکستان قادر به پذیرش تعداد زیادی پناهجو یا پناهنده نیست زیرا «در بیست سال گذشته، هیچ یک از سازمان های بین المللی کمکی در ایجاد زیرساخت ها برای پذیرش پناهندگان و پناهجویان نکرده اند.”
در واقع دوشنبه هزاران پناهجو را به افغانستان بازگرداند و آمار دقیقی منتشر نکرد. در اواسط ماه اکتبر، سایمومین یتیموف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی، گزارش داد که روزانه 600 افغان تلاش می کنند از مرز عبور کنند و در حال حاضر این کشور میزبان 15000 پناهجوی افغان است، در مقایسه با اوایل سقوط نظام جمهوریت که این تعداد در نخست 10 هزار مهاجر بود.
تاجیکستان همچنین از قطع روابط تجاری با دولت جدید افغانستان خودداری کرده است، اگرچه افغانستان تنها 1.5 درصد از کل حجم تجارت این کشور را به خود اختصاص داده بود. برق، کالای اصلی صادرات تاجیکستان به افغانستان، هنوز از طریق مرز تامین می‌شود، اگرچه طالبان در حال حاضر نمی‌توانند هزینه آن را بپردازند و تاکنون بیش از 11 میلیون دالر بدهی دارند.
برخی در صفوف طالبان مایل به بهبود روابط با تاجیکستان هستند، اما رحمان به سختی می تواند چنین توافقاتی را انجام دهد. رژیم او با حکومت تقریباً سی سالۀ خود از مشکلات اقتصادی و خستگی عموم مردم در حال فروپاشی است، بنابراین بازی با کارت تاجیک ها، حمایت او را در میان مردم تضمین می کند.
از زمانی که طالبان کابل را تسخیر کردند، مردم تاجیک با عکس‌های تکان‌دهنده از افغانستان در شبکه‌های اجتماعی نگران وضعیت مردم شدند، همراه با پیام‌هایی در حمایت از نیروهای مقاومت، و کمپین های انترنتی از جامعه جهانی خواستند تا به وضعیت اسفبار مردم تاجیک در افغانستان توجه داشته باشند.
در مورد سایر همسایگان هم مرز با افغانستان به دلیل ارتباط با طالبان، نارضایتی هایی در بین مردم به دلیل عدم حمایت از مردم هم تبارشان، وجود دارد. مانند ازبکستان که عبدالعزیز کاملوف، وزیر امور خارجه آن، اولین مقام بلندپایه منطقه بود که با طالبان در کابل مذاکره کرد، آن هم به دلیل تمایل مقامات ازبک به همکاری با طالبان، دارای محبوبیت خاصی در میان مردمش نسیت.
ازبکستان همچنین از تشکیل دولت همه شمول صحبت می کند و نگران حقوق ازبک ها در افغانستان است، اما برخلاف دوشنبه، تاشکند با ازبک های این کشور به عنوان “مردم خود” یا نمایندگان دیاسپورای ازبکستان رفتار نمی کند، بلکه در درجه اول آنها را اتباع افغانستان می دانند.
دوشنبه می‌داند که هیچ نهاد فراملی تاجیکی وجود ندارد، اما رحمان در طول زندگی سیاسی خود، خود را «نگهبان و حامی همه تاجیک‌های جهان» (همانطور که همکارانش او را علنا می‌خوانند) نشان داده است و دولت تاجیکستان فعالانه احساسات ملی گرایانه را در میان مردم تشویق می کند.
بنابراین، بحران سیاسی در افغانستان این فرصت را به رهبر تاجیکستان داده است تا خود را در چشم مردمش عزیز کند. شعار او در مورد “آسمان آرام بالای سر ما”، درحالیکه مردم شروع به خسته شدن از این حکومت کرده بودند، مثل اینکه به نجات وضعیت آن امده است.
رحمان علاوه بر حمایت در داخل، از قرار گرفتن در کانون توجه بین المللی نیز سود برده است. او تنها رهبر آسیای مرکزی بود که در 13 اکتبر امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، زمانی که رحمان و مکرون در مورد کمک احتمالی فرانسه به تاجیکستان برای تثبیت اوضاع گفتگو کردند، برای مذاکره در پاریس دعوت شد. رحمان همچنین در جریان همین سفر اروپایی با رئیس شورای اروپا، چارلز میشل، جوزپ بورل، مسئول امور خارجی اتحادیه اروپا و دیگر مقامات بین المللی دیدار کرد.
سیاست تاجیکستان در قبال افغانستان
این نکته باید عنوان شود که تاجیکستان قصد ندارد وارد درگیری مستقیم با طالبان شود. در عوض، رهبری تاجیکستان با چند ریسک بیشتر نسبت به همسایگان خود، روی افزایش محبوبیت خود در داخل و خارج حساب می کند. دوشنبه می تواند چنین خطراتی را بپذیرد، مطمئن است که به عنوان آخرین راه حل، همیشه می تواند به نیروهای روسی که امنیت مرزهای تاجیکستان و افغانستان را تامین می کنند، حساب باز کند. این در حالیست که تاجیکستان همچنین با چین همکاری نظامی نزدیکی دارد.
با فرض اینکه وضعیت افغانستان همچنان نامشخص باشد، ممکن است تا چند سال دیگر دامن گیر رژیم رحمان شود. در عین حال، دوشنبه به اندازه کافی محتاط است که در صحبت ها و لفاظی های خود زیاده روی نکنند، به این معنی که رئیس جمهور این کشور بتواند در مواقع سخت و تنش آلود با طالبان مذاکره کند.
نکته پایانی، بعید است تنش های سیاسی کنونی بین تاجیکستان و طالبان به یک جنگ تمام عیار تبدیل شود، اگر طالبان خصومت خود را نسبت به حکومت فراگیر کم نکنند، احتمال درگیری مسلحانه همچنان بالا خواهد بود. همچنین باید عنوان کرد که تاجیک‌های افغانستان چشم‌انداز کمی برای تسلط و پیروزی در ساختارهای حکومتی افغانستان دارند، اما تاجیکستان بدون شک به اعمال فشار سیاسی قابل توجه بر طالبان برای سازگاری و سازش با آنها ادامه خواهد داد.
