زراعت در افغانستان
افغانستان کشوری با اقتصاد عمدتاً زراعتی است که بخش کشاورزی آن ستون فقرات اقتصاد ملی را تشکیل می‌دهد. حدود 75 درصد از جمعیت کشور به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به زراعت وابسته‌اند و این بخش نقش کلیدی در تأمین امنیت غذایی، کاهش فقر و ایجاد اشتغال ایفا می‌کند. با وجود تنوع اقلیمی، منابع طبیعی فراوان و خاک حاصلخیز، زراعت افغانستان از پتانسیل بالایی برای توسعه برخوردار است. با این حال، چالش‌هایی مانند کمبود زیرساخت‌ها، روش‌های سنتی کشاورزی و تغییرات اقلیمی مانع از بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها شده‌اند. یکی از چالش‌های عمده، کشت مواد مخدر به‌ویژه تریاک است که پس از ممنوعیت توسط طالبان در سال 2022، همچنان در برخی مناطق ادامه دارد.
افغانستان با داشتن اقلیم متنوع، خاک مناسب و منابع آبی قابل توجه، از ظرفیت بالایی برای تولید محصولات کشاورزی برخوردار است.کشور ما توانایی تولید محصولاتی مانند گندم،کچالو، میوه‌های تازه و خشک (مانند انار، بادام، توت و انگور)، زعفران، زیره و جلغوزه را دارد که برخی از آن‌ها در بازارهای جهانی جایگاه ویژه‌ای دارند. به عنوان مثال، زعفران افغانستان در سال‌های اخیر به دلیل کیفیت بالای خودعنوان مرغوب‌ترین زعفران جهان را کسب کرده است.
ظرفیت‌های زراعت در افغانستان
تنوع اقلیمی و خاک حاصلخیز
افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی متنوع خود، از زون‌های اقلیمی مختلف برخوردار است که هر یک شرایط خاصی برای تولید محصولات کشاورزی فراهم می‌کنند. این تنوع اقلیمی، از مناطق کوهستانی سردسیر در شمال و شرق تا دشت‌های گرم و خشک در جنوب و غرب، امکان کشت محصولات متنوعی را فراهم می‌کند.
ولایات شمالی (بلخ، تخار، قندوز): این مناطق به دلیل آب‌وهوای معتدل و خاک حاصلخیز، برای کشت غلات مانند گندم، جو و برنج ایده‌آل هستند. بلخ یکی از مراکز اصلی تولید گندم و برنج در کشور است. برنج قندوز به دلیل کیفیت بالا در بازارهای منطقه‌ای شناخته‌شده است.
ولایات غربی (هرات، فراه): این مناطق با اقلیم گرم و خشک، برای کشت زعفران، انار، انگور و میوه‌های خشک مانند بادام و پسته مناسب‌اند. هرات به‌عنوان پایتخت زعفران افغانستان شناخته می‌شود و خاک این منطقه برای باغداری بسیار مناسب است.
ولایات شرقی (ننگرهار، لغمان): این مناطق با آب‌وهوای نیمه‌گرمسیری، برای تولید مرکبات مانند نارنج، لیمو و پرتقال و همچنین سبزیجات مناسب‌اند. ننگرهار به دلیل تولید محصولات زراعتی متنوع، به‌ویژه مرکبات، شهرت دارد.
ولایات مرکزی(بامیان،ارزگان ، دایکندی) : ولایات بامیان، ارزگان و دایکندی به دلیل تنوع اقلیمی و خاک حاصلخیز، ظرفیت‌های زراعتی بالایی دارند. بامیان با اقلیم کوهستانی و خاک آبرفتی غنی، برای کشت کچالو، سیب و زردآلو مناسب است و منابع آبی بند امیر امکان گسترش کشاورزی را فراهم می‌کند. ارزگان با اقلیم نیمه‌خشک و خاک لوم در نزدیکی رودخانه هلمند، برای تولید گندم، جو، برنج، بادام، گردو و انار ایده‌آل است و کاریزهای محلی به آبیاری کمک می‌کنند. دایکندی، با اقلیم کوهستانی و خاک مناسب باغداری، بزرگ‌ترین تولیدکننده بادام کشور است و زعفران و سیب آن پتانسیل صادراتی دارند؛ منابع آبی هریرود و هلمند نیز از کشاورزی این ولایت حمایت می‌کنند.
خاک حاصلخیز: خاک‌های لوم و آبرفتی در دشت‌های آمودریا و هلمند، شرایطی عالی برای کشاورزی فراهم می‌کنند. این خاک‌ها به دلیل غنای مواد معدنی و ظرفیت نگهداری آب، برای کشت محصولات با ارزش بالا مانند زعفران و میوه‌های خشک مناسب‌اند.
این تنوع اقلیمی و خاکی امکان تولید محصولات با ارزش افزوده بالا را فراهم کرده و می‌تواند به توسعه صادرات کشاورزی کمک کند. با این حال، بهره‌برداری از این ظرفیت نیازمند مدیریت منابع آبی و استفاده از فناوری‌های مدرن است.
محصولات صادراتی با ارزش بالا
افغانستان در تولید محصولات زراعتی با کیفیت بالا شهرت جهانی دارد که می‌توانند در بازارهای بین‌المللی رقابت کنند.
زعفران: زعفران افغانستان به دلیل رنگ، عطر و طعم بی‌نظیر، از سال 2016 تا 2024 چندین بار در نمایشگاه‌های بین‌المللی مقام اول را کسب کرده است. در سال 2023، صادرات زعفران به ارزش 27 میلیون دالر رسید و به کشورهایی مانند هند، امارات متحده عربی و اروپا صادر شد. هرات، بلخ و فاریاب مراکز اصلی تولید زعفران هستند و این محصول به دلیل نیاز کم به آب، جایگزین مناسبی برای خشخاش محسوب می‌شود.
جلغوزه: جلغوزه (دانه کاج) از ولایات شرقی مانند پکتیا و خوست به بازارهای چین، پاکستان و هند صادر می‌شود. در سال 1398، صادرات جلغوزه 18 میلیون دالر و در سال 1399 حدود 10.6 میلیون دالر درآمد داشت. با بهبود بسته‌بندی و استانداردسازی، این محصول می‌تواند بازارهای جدیدی در اروپا و امریکا پیدا کند.
میوه‌های خشک و مغزیات: انار بی‌دانه قندهار، پسته بادغیس، بادام هرات و انگور تخار از محصولات با تقاضای بالا در بازارهای منطقه‌ای و جهانی هستند. در سال 2024، صادرات میوه‌های خشک به ارزش 257 میلیون دالر گزارش شد که عمدتاً به هند، پاکستان و ترکیه صادر شده‌اند. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های فرآوری و بسته‌بندی استاندارد می‌تواند ارزش این محصولات را دوچندان کند.
سایر محصولات: زیره سیاه بدخشان و زرشک نیز از محصولات صادراتی با پتانسیل بالا هستند. این محصولات به دلیل ارزش دارویی و غذایی، در بازارهای خاورمیانه و اروپا تقاضای رو به رشدی دارند.
برای تقویت صادرات، نیاز به ایجاد لابراتوارهای کنترول کیفیت، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بازاریابی بین‌المللی است.
پتانسیل سرمایه‌گذاری
بستر زراعت در افغانستان به دلیل دست‌نخورده بودن و تقاضای بالای بازار، فرصت‌های بکری برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی فراهم می‌کند.
سردخانه‌ها: سردخانه‌های موجود در هرات، کابل و قندهار با چندین برابر ظرفیت خود فعالیت می‌کنند، اما همچنان پاسخگوی تقاضا نیستند. سرمایه‌گذاری در سردخانه‌های مدرن می‌تواند از ضایعات محصولات کشاورزی جلوگیری کند.
فناوری‌های کشاورزی: سرمایه‌گذاری در تراکتورها، کمباین‌ها و سیستم‌های آبیاری قطره‌ای می‌تواند بهره‌وری را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.
مناطق ویژه اقتصادی: ایجاد مناطق ویژه اقتصادی برای زراعت، مانند پارک‌های صنعتی کشاورزی در هرات، می‌تواند سرمایه‌گذاری خارجی را جذب کند. اخیرا تاجران اماراتی خواهان اجاره زمین و سرمایه‌گزاری در کشت زعفران در هرات شدند.
مشوق‌های دولتی: ارائه وام‌های بدون سود، معافیت‌های مالیاتی و تسهیل دسترسی به بازارهای جهانی می‌تواند سرمایه‌گذاری خصوصی را تشویق کند.
چالش‌های زراعت در افغانستان
روش‌های سنتی کشاورزی: اکثر کشاورزان از روش‌های سنتی مانند شخم با گاوآهن استفاده می‌کنند که بهره‌وری را کاهش می‌دهد. شخم به عمق 5 تا 10 سانتی‌متر، در حالی که برای گندم 30 تا 35 سانتی‌متر لازم است، نمونه‌ای از این مشکل است.
کمبود زیرساخت‌ها و فناوری: کمبود تجهیزات مدرن، برداشت دستی و نبود سردخانه‌های کافی باعث اتلاف محصولات می‌شود. این مشکلات رقابت‌پذیری محصولات را در بازارهای جهانی محدود می‌کند.
تغییرات اقلیمی و کمبود آب: کاهش بارندگی و خشکسالی، بهره‌وری کشاورزی را تهدید می‌کنند. مدیریت ناکارآمد منابع آبی باعث شده تنها بخش کوچکی از زمین‌های قابل کشت تحت آبیاری قرار گیرند.
چالش‌های کشت مواد مخدر: افغانستان تا سال 2022 بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان بود و 83 درصد از تریاک جهانی را تأمین می‌کرد. پس از ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان در آوریل 2022، کشت آن 95 درصد کاهش یافت و از 233 هزار هکتار به 10,800 هکتار در سال 2023 رسید. با این حال، در سال 2024، کشت خشخاش در بدخشان 19 درصد افزایش یافت و به 12,800 هکتار رسید. این افزایش به دلیل فقر، نبود معیشت جایگزین و قیمت بالای تریاک است. ممنوعیت بدون ارائه جایگزین، درآمد کشاورزان را کاهش داده است.
راهبردهای توسعه زراعت در افغانستان
تنوع‌بخشی به محصولات زراعتی با ارزش بالا: برای تقویت بخش زراعت در افغانستان، باید تمرکز بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند میوه‌های خشک، زعفران و سبزیجات افزایش یابد، در حالی که بهره‌وری محصولات سنتی مانند گندم و برنج نیز بهبود یابد. توسعه سیستم‌های آبیاری مدرن، مانند آبیاری قطره‌ای، و دسترسی آسان‌تر به بذرهای اصلاح‌شده و کودهای باکیفیت می‌تواند تولید این محصولات را به‌طور قابل توجهی افزایش دهد. این رویکرد نه‌تنها به خودکفایی غذایی کمک می‌کند، بلکه فرصت‌های صادراتی را در بازارهای منطقه‌ای و جهانی گسترش می‌دهد.
اتصال کشاورزان به بازارها از طریق بهبود زیرساخت‌ها: توسعه زنجیره‌های ارزش زراعتی نیازمند سرمایه‌گذاری پایدار در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ارتباطات و انرژی است. بهبود جاده‌های روستایی، دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات (مانند اینترنت برای بازاریابی آنلاین) و تأمین انرژی مقرون‌به‌صرفه می‌تواند کشاورزان را به بازارهای داخلی و خارجی متصل کند.
توسعه متوازن بخش‌های زراعتی و غیرزراعتی: رشد زراعت می‌تواند محرکی برای توسعه بخش‌های غیرزراعتی باشد، زیرا افزایش درآمد کشاورزان تقاضا برای کالاها و خدمات غیرزراعتی را بالا می‌برد. در مقابل، یک بخش غیرزراعتی پویا، مانند صنایع فرآوری و بسته‌بندی، می‌تواند تقاضا برای محصولات زراعتی با ارزش بالا را افزایش دهد.
دسترسی به منابع مالی و آموزش مهارت‌ها: دسترسی به منابع مالی، مانند وام‌های کم‌بهره، و ارائه آموزش‌های حرفه‌ای به کشاورزان، به‌ویژه زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر، برای توسعه زراعت ضروری است. برنامه‌های آموزشی برای بهبود مهارت‌های فنی، مانند روش‌های مدرن کشاورزی و مدیریت منابع آبی، می‌تواند بهره‌وری نیروی کار روستایی را افزایش دهد.
تقویت نقش بخش خصوصی و همکاری با بخش دولتی: برای بهره‌برداری از پتانسیل زراعت، بخش خصوصی باید با حمایت دولت در زمینه‌های تولید، فرآوری و تجارت محصولات کشاورزی فعال‌تر شود. ایجاد محیطی مساعد از طریق سیاست‌های نظارتی شفاف، کاهش موانع تجاری و ارائه خدمات مشاوره‌ای به شرکت‌های فرآوری کشاورزی می‌تواند به ایجاد شغل و رشد اقتصادی کمک کند.
کلام آخر
زراعت، به‌عنوان قلب تپنده اقتصاد افغانستان، پتانسیل عظیمی برای تحول اقتصادی و کاهش فقر دارد. با تکیه بر تنوع اقلیمی، خاک‌های حاصلخیز و منابع آبی غنی، کشورمان می‌تواند محصولات با ارزش بالا را به بازارهای جهانی عرضه کند و خودکفایی غذایی را تقویت نماید.
سرمایه‌گذاری در فناوری‌های مدرن، بهبود زیرساخت‌های آبیاری و حمل‌ونقل، آموزش کشاورزان و تقویت نقش بخش خصوصی ضروری است. توسعه زنجیره‌های ارزش زراعتی و اتصال کشاورزان به بازارهای بین‌المللی، به‌ویژه از طریق کشت سرزمینی و صادرات محصولات باکیفیت، می‌تواند زراعت افغانستان را به موتور محرکه‌ای برای رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار تبدیل کند. با هماهنگی بین دولت، بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی، افغانستان می‌تواند از این ظرفیت‌ها برای ساختن آینده‌ای مرفه و خودکفا بهره ببرد.
سیدمهدی حسینی
