بازخوانی نقش هند در منطقه
هند به‌عنوان یکی از قدرت‌های رو به رشد جهانی، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به تحولات جنوب آسیا ایفا می‌کند. با اقتصادی پویا، روابط استراتژیک با قدرت‌های جهانی، و موقعیت ژئوپلیتیکی برجسته، هند در تلاش است تا جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر تأثیرگذار در منطقه تثبیت کند. با این حال، پیچیدگی‌های روابط این کشور با همسایگان، به‌ویژه افغانستان و پاکستان، و برخی سیاست‌های مبهم، پرسش‌هایی درباره شفافیت و جهت‌گیری‌های منطقه‌ای هند ایجاد کرده است.
تحلیل نقش هند در منطقه، به‌ویژه در پرتو وعده‌های همکاری با افغانستان و مدیریت منابع طبیعی، می‌تواند به درک بهتر چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی این کشور کمک کند. این مقاله با استناد به شواهد تاریخی و معاصر، به بررسی جایگاه هند در منطقه و روابط آن با افغانستان می‌پردازد و تلاش می‌کند راهکارهایی برای تقویت نقش سازنده هند ارائه دهد.
جایگاه هند در منطقه و چالش‌های شفافیت
هند از زمان استقلال در سال ۱۹۴۷، همواره تلاش کرده است تا به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، نفوذ خود را در جنوب آسیا گسترش دهد. این کشور با بهره‌گیری از اقتصاد پویا و روابط استراتژیک با غرب، به‌ویژه پس از امضای توافق‌نامه همکاری‌های استراتژیک و امنیتی COMCASA با ایالات متحده در سال ۲۰۱۸، خود را به‌عنوان یک متحد کلیدی در برابر نفوذ چین معرفی کرده است. با این حال، اقدامات هند در منطقه گاه با تناقض‌هایی همراه بوده که جایگاه آن را مبهم ساخته است.
برای مثال، هند در سال‌های پس از استقلال، با دخالت در امور داخلی ایالت‌های حیدرآباد و جوناگاد که تمایل به پیوستن به پاکستان داشتند، مانع از تحقق خواست مردم این مناطق شد. این اقدام نه‌تنها روابط هند و پاکستان را به تیرگی کشاند، بلکه نشان‌دهنده رویکرد مداخله‌جویانه هند در تعیین سرنوشت مناطق مورد مناقشه بود.
در سال‌های اخیر نیز، لغو وضعیت خودمختاری جامو و کشمیر در سال ۲۰۱۹ توسط دولت نارندرا مودی، که به افزایش تنش‌ها با پاکستان و حتی چین منجر شد، نمونه دیگری از سیاست‌های جنجال‌برانگیز هند است. این تصمیم، که با ادعای مبارزه با تروریسم و توسعه منطقه توجیه شد، نه‌تنها به کاهش فعالیت‌های شبه‌نظامیان منجر نشد، بلکه به تشدید درگیری‌ها و بی‌اعتمادی در منطقه دامن زد.
علاوه بر این، روابط نزدیک هند با اسرائیل و حمایت آشکار از این رژیم در جریان حملات حماس در اکتوبر ۲۰۲۳، در حالی که روابط تاریخی و سیاسی با کشورهای مسلمان (ایران، افغانستان و دیگران) را حفظ کرده، نشان‌دهنده سیاست خارجی دوگانه‌ای است که گاه با منافع منطقه‌ای در تضاد قرار می‌گیرد. این دوگانگی، همراه با عدم شفافیت در سیاست‌گذاری، باعث شده است که حتی سیاستمداران هندی نیز دید روشنی از جایگاه کشورشان در منطقه نداشته باشند.
روابط هند با افغانستان: وعده‌ها و واقعیت‌ها
روابط هند با افغانستان، به‌ویژه پس از تسلط طالبان در سال ۲۰۲۱، نمونه بارزی از رویکرد مبهم و غیرشفاف این کشور است. هند در دو دهه گذشته با سرمایه‌گذاری بیش از ۳ میلیارد دالر در پروژه‌های زیرساختی نظیر سد سلما و دیگر پروژه های زیر بنایی، خود را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکای توسعه‌ای این کشور معرفی کرده بود.
با این حال، پس از بازگشت طالبان، هند رویکرد محتاطانه‌ای در پیش گرفته و به جای تعامل مستقیم، به وعده‌های کلی در زمینه همکاری‌های زیربنایی بسنده کرده است. به گفته سوبرامانیام جیشنکر، وزیر خارجه هند، این کشور برای کمک به مردم افغانستان با طالبان تعامل دارد، اما این تعاملات فاقد شفافیت و برنامه‌ریزی مشخص است.
برای مثال، در سال ۲۰۲۵، راجنات سینگ، وزیر دفاع هند، در نشست سازمان همکاری‌های شانگهای در چین بر حمایت از صلح و ثبات در افغانستان تأکید کرد، اما هیچ جزئیاتی درباره پروژه‌های مشخص یا تعهدات مالی ارائه نشد. این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که پروژه‌های زیربنایی هند در افغانستان، مانند بندر چابهار، تحت تأثیر تنش‌های منطقه‌ای و فشارهای آمریکا متوقف شده‌اند.
بندر چابهار، که هند آن را «دروازه طلایی» برای اتصال به آسیای مرکزی می‌خواند، قرار بود به‌عنوان مسیری برای تجارت با افغانستان و کاهش وابستگی به بندر گوادر پاکستان عمل کند. با این حال، عدم پیشرفت این پروژه و توقف سرمایه‌گذاری ۸۵ میلیون دالری هند در چابهار تحت فشارهای آمریکا، نشان‌دهنده ناتوانی هند در عمل به تعهداتش است.
مدیریت منابع طبیعی و روابط با پاکستان
یکی از جنجال‌برانگیزترین اقدامات هند در سال‌های اخیر، تهدید به قطع منابع آبی رودخانه سند به روی پاکستان است که نقض آشکار معاهده آب‌های سند (۱۹۶۰) محسوب می‌شود. این معاهده، که به میانجی‌گری بانک جهانی امضا شد، به پاکستان اجازه استفاده از منابع آبی رودخانه‌های سند، جهلم، و چناب را می‌دهد. با این حال، در جریان بحران ۲۰۲۵، بین هند و پاکستان، هند اعلام کرد که این معاهده را به حالت تعلیق درمی‌آورد.
وزیر آب هند در پستی در شبکه اجتماعی ایکس اظهار داشت: «ما اطمینان خواهیم یافت که هیچ قطره‌ای آب ایندوس به پاکستان نخواهد رسید». این تهدید، که میلیون‌ها نفر از مردم پاکستان را که به این منابع آبی وابسته‌اند در معرض خطر قرار می‌دهد که کاملا یک اقدام غیر انسانی و غیر اخلاقی است.
این اقدام نه‌تنها نقض تعهدات بین‌المللی هند است، بلکه نشان‌دهنده رویکرد غیرمسئولانه این کشور در استفاده از منابع طبیعی به‌عنوان ابزاری برای فشار سیاسی است. در گذشته نیز، هند با ساخت سدهایی مانند سد باگلیهار و پروژه کیشانگانگا، اعتراضات پاکستان را برانگیخته بود، زیرا این پروژه‌ها جریان آب به پاکستان را مختل می‌کرد. چنین اقداماتی، که به تشدید تنش‌های منطقه‌ای منجر می‌شود، با ادعاهای هند مبنی بر ایفای نقش یک قدرت مسئول در تضاد است.
نقش هند در منطقه؛ پیامدها و پیشنهادات
جایگاه مبهم هند در منطقه و اقدامات غیرشفاف آن، از جمله در روابط با افغانستان و تهدیدات علیه پاکستان، پیامدهای جدی برای ثبات جنوب آسیا دارد. تشدید تنش‌ها با پاکستان، به‌ویژه پس از حملات موشکی هند در سال ۲۰۲۵ به خاک پاکستان، خطر درگیری هسته‌ای را افزایش داده است.
همچنین، عدم شفافیت در روابط با افغانستان، فرصت‌های همکاری منطقه‌ای را تضعیف کرده و اعتماد به این کشور را در بسیاری از محافل سیاسی سلب نموده است. برای کاهش این ابهامات و بهبود جایگاه هند، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:
- شفاف‌سازی در سیاست خارجی: هند باید سیاست‌های خود در قبال افغانستان را با ارائه برنامه‌های مشخص و شفاف، از وعده‌های کلی به اقدامات عملی تبدیل کند.
- رعایت تعهدات بین‌المللی: هند باید از تهدید به قطع منابع آبی پاکستان خودداری کرده و به معاهده آب‌های سند پایبند بماند.
- تقویت دیپلماسی منطقه‌ای: فعال‌سازی نهادهایی مانند سازمان همکاری‌های شانگهای برای مدیریت بحران‌ها و کاهش تنش‌ها با پاکستان و افغانستان ضروری است.
- کاهش رقابت‌های ژئوپلیتیکی: هند باید از تبدیل افغانستان به صحنه رقابت با پاکستان و چین اجتناب کند و به جای آن، بر همکاری‌های اقتصادی و توسعه‌ای تمرکز نماید.
خلاصه اینکه هند، با ظرفیت‌های عظیم اقتصادی و سیاسی، پتانسیل تبدیل شدن به یک نیروی پیشرو در ثبات و توسعه جنوب آسیا را دارد. با این حال، ابهامات در سیاست خارجی، به‌ویژه در روابط با افغانستان و مدیریت منابع مشترک با پاکستان، گاه مانع از تحقق این پتانسیل و القای نقش هند در منطقه شده است.
با اتخاذ رویکردی شفاف‌تر و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، هند می‌تواند نه‌تنها جایگاه خود را در منطقه بهبود بخشد، بلکه به‌عنوان یک بازیگر مسئول و سازنده، به صلح و توسعه پایدار کمک کند. آینده نقش‌آفرینی هند در منطقه به توانایی این کشور در تبدیل وعده‌ها به اقدامات عملی و مدیریت مسئولانه روابط با همسایگان بستگی دارد.
شکریه احمدی
