د اوبو بحران او د افغانستان او ایران ترمنځ د اوبو دیپلوماتیکه
په داسې نړۍ کې چې اقلیمي بدلونونه سرحدونه نه پېژني او د اوبو بحران د دې پېړۍ له لویو ننګونو څخه دی، د اوبو دیپلوماتیکه نه یوازې تخنیکي موضوع ده، بلکې د سولې، امنیت او دوامدارې پراختیا لپاره کلیدي اهمیت لري. ایران او افغانستان، دوه ګاونډي هېوادونه چې ژور تاریخي، کلتوري او جغرافیایي اړیکې لري، دواړه د سخت اوبو بحران سره مخ دي.
ایران په ۲۰۲۵ کال کې د ۴۵٪ کمښت سره په باران کې مخ دی، او افغانستان بیا په پرلهپسې وچکالۍ سره مخ دی چې میلیونونه خلک ګواښي. دواړه هېوادونه اړ دي چې د هلمند سیند په څېر ګډې اوبه په ګډه مدیریت کړي. دغه بحران نه یوازې حساس ایکوسیستمونه لکه هامون لامبوچالونه له منځه وړلي، بلکې جبري مهاجرتونه، ټولنیزې شخړې او حتی سرحدي ناندرۍ هم رامنځته کړي دي. د موضوع اهمیت په دې کې دی چې اوبه یوازې طبیعي سرچینه نه دي، بلکې د ګډ ژوند او ګډ مسئولیت سمبول دي؛ که د اوبو سم مدیریت و نه شي، د دواړو هېوادونو اړیکې ښايي بنبست ته ورسېږي.
له دې امله اساسي پوښتنه دا ده چې د ایران او افغانستان ترمنځ د اوبو دیپلوماتیکه وضعیت څنګه دی او د څه ډول دیپلوماتیکې لارې چارې کولی شي د اوبو بحران د ګډې همکارۍ فرصت بدل کړي؟ دغه مقاله به د زمینهوو ارزونه، د اوسني وضعیت تحلیل او عملي سپارښتنې وړاندې کړي ترڅو دې پوښتنې ته ځواب ورکړي.
د ایران او افغانستان ترمنځ د اوبو دیپلوماتیکې تاریخي او جغرافیایي شالید
د ایران او افغانستان ترمنځ د اوبو دیپلوماتیکه د دواړو هېوادونو د پېچلو تاریخي اړیکو په ریشه کې ده چې د نولسمې پېړۍ نه پیل شوې ده. د هلمند سیند، چې د افغانستان تر ټولو اوږد سیند دی او له ۱۱۵۰ کیلومتره زیات اوږدوالی لري، د هندوکش له غرونو سرچینه اخلي او د افغانستان جنوبي وچه سیمو نه تېرېږي او بیا د ایران په سرحد کې هامون لامبوچال ته رسیږي.
دغه سیند نه یوازې د کرنې، کب نیونې او د میلیونونو خلکو د څښاک اوبو لپاره حیاتي اهمیت لري، بلکې د هامون حساس ایکوسیستم چې یوه وخت د ایران درېیم لوی لامبوچال و، هم تغذیه کوي. خو د سیند د مسیر بدلون په ۱۸۹۶ کال کې او د افغانستان په ځینو بندونو جوړولو سره لومړني اختلافات رامنځته شول.
تاریخي لحاظ، د مسئلې د حل لومړنۍ هڅه په ۱۹۳۹ کال کې د دواړو هېوادونو د پاچاهانو ترمنځ د یوې موافقې په واسطه وشوه، چې د اوبو وېش یې ټاکلی و. بل مهمه مرحله د ۱۹۷۳ کال تړون و، چې د دواړو هېوادونو لومړي وزیرانو لاسلیک کړ. په دې تړون کې افغانستان موافقه وکړه چې هر کال ایران ته ۸۲۲ میلیونه متر مکعب اوبه (۲۶ متر مکعب په ثانیه) ورکړي.
دغه تړون، چې د اوبو د نړیوالو اصولو لکه «عادلانه او معقوله استفاده» پر اساس جوړ شوی و، د ګډ نظارت او تخنیکي لیدنو لپاره پروتوکولونه درلودل. خو د ایران د اسلامي انقلاب په ۱۹۷۹ کال، د شوروي یرغل په افغانستان او بیا د طالبانو واکمنۍ په ۱۹۹۰مو کلونو کې، د تړون تطبیق ګډوډ شو. د بېلګې په توګه، په ۱۹۹۸–۲۰۰۱ کلونو کې، طالبانو د کجکي بند دریچه تړله او د ایران لپاره د اوبو جریان بند شو، چې هامون یې د وچه ډنډ په حالت کې واچاوه.
جغرافیایي لحاظ، دواړه هېوادونه په وچه او نیمه وچه سیمه کې موقعیت لري، چې اقلیمي بدلونونه لکه د باران کمښت او د حرارت زیاتوالی بحران زیاتوي. د ملګرو ملتونو اسناد او د ایران د هواشناسي ادارې راپورونه ښيي چې وروستي وچکالۍ د ایران د ۹۰٪ نه زیات وګړي او میلیونونه افغانان اغیزمن کړي دي. د تیرې تجربې لکه په ۲۰۱۵ کال کې د هامون د بیا ژوندۍ کولو محدودې همکارۍ ښيي چې د دیپلوماتیکې همکارۍ پتانسیل شته، خو د ۱۹۷۳ کال د تړون ناتکمیلي تطبیق او د افغانستان لخوا د نوو بندونو جوړول، د اوسنیو شخړو زمینه برابره کړې ده.
د اوبو بحران او دیپلوماتیکې شخړې
د ایران او افغانستان ترمنځ د اوبو دیپلوماتیکه اوسنی وضعیت د طبیعي، تخنیکي او سیاسي ننګونو ګډوډۍ دی چې د اوبو بحران ژوروي او حتی د امنیتي خطر سبب کېږي. په دې وروستیو کلونو کې، افغانستان د کمال خان (۲۰۲۱ کې پرانستل شوی)، کجکي او په هرات کې د پاشدان بندونه جوړ کړي ترڅو اوبه د کرنې او برېښنا تولید لپاره ذخیره کړي.
دغه بندونه که څه هم د افغانستان د پرمختګ لپاره اړین دي، خو د ایران لپاره د اوبو جریان کم کړی. د ایران رسمي راپورونه ښيي چې په ۲۰۲۳–۲۰۲۴ کال کې یوازې شاوخوا ۱۰۰ میلیونه متر مکعب اوبه ایران ته رسیدلي، حال دا چې د ۱۹۷۳ کال تړون مطابق ایران ته ۸۲۲ میلیونه متر مکعب اوبه ټاکل شوې وې.
ایراني چارواکي دغه کمښت د افغانستان له خوا د اوبو د قصدي منحرف کولو پایله بولي، حال دا چې د افغانستان مشران او د طالبانو چارواکي، لکه ذبیحالله مجاهد، دا د وچکالۍ او اقلیمي بدلونونو پایله بولي. وروستي پېښې دغه شخړه څرګنده کړه. په ۲۰۲۳ کال کې د نیمروز سیمې سرحدي شخړه د دوه ایراني مرزبانانو او د یوه طالب ځواک د وژل کېدو سبب شوه، چې مستقیم د اوبو اختلاف سره تړاو لري.
په ۲۰۲۴ کال کې، د افغانستان په کافي بارانونو سره، طالبان شاوخوا ۳۰۰ میلیونه متر مکعب اوبه خوشې کړې، خو دا اندازه لا هم د تړون د تعهداتو نه کمه وه. د ۲۰۲۵ کال تر اګست پورې، ایران بیا طالبانو باندې د تړون نه تعقیب تور لګولی، او تازه راپورونه لکه د اروپا د ازادۍ راډیو راپور د پاشدان بند له امله د مشهد د اوبو بحران زیاتېدو خبر ورکوي، چې کولی شي ۱۳۰۰۰ هکتاره ځمکه اوبه کړي خو د ایران لپاره د اوبو جریان لا هم کموي.
د تحلیلي لید له مخې، دغه وضعیت د توازن نشتوالی ښيي: افغانستان د پاسهدست هېواد په توګه د اوبو جریان کنټرولوي، خو ایران د نفوس زیاتوالی او اقتصادي تکیه له امله زیات زیانپذیر دی. نړیوال اسناد لکه د ۱۹۹۷ کال د ملګرو ملتونو کنوانسیون د غیرناوبری اوبو په اړه، د لاندېدست هېوادونو د «قابل توجه زیان نه رسولو» ټینګار کوي، چې افغانستان دې ته مکلفوي.
د افغانستان او ایران همکاري د دوامدارې راتلونکې لپاره
د دغو ننګونو په وړاندې، وخت راغلی چې طالبان او د افغانستان خلک د اوږدمهاله ګټو په نظر کې نیولو سره د اوبو دیپلوماتیکه د نړیوالو، شرعي او سیاسي اصولو پر اساس بیا جوړ کړي، څو د اوبو بحران د ګډې همکارۍ فرصت بدل شي.
لومړی، د نړیوالو قوانینو او پروتوکولونو رعایت اړین دی. د بندونو ګډ لیدنې پروتوکولونه (چې په ۲۰۲۳ کې طالبانو رد کړل) باید عملي شي ترڅو شفافیت رامنځته شي. نړیوال کنوانسیونونه لکه د ملګرو ملتونو د ۱۹۹۷ کال کنوانسیون د «د نورو حقوقو ضایع کیدو» مخنیوی کوي؛ نو نوې بندونه باید د چاپیریال اغیزو ارزونې او د ایران مشورې سره جوړ شي ترڅو د هامون ایکوسیستم ته زیان ونه رسوي.
شرعي لحاظ، اسلام د نورو حقوقو د تامین ټینګار کوي. د پیغمبر اسلام (ص) احادیث لکه «مسلمانان په خپل وینه، مال او حقوقو کې برابر دي» او فقهی اصول لکه «لا ضرر و لا ضرار» (نه زیان رسول او نه زیان لیدل)، طالبان مکلفوي چې د ایران د مسلمان ګاونډي د اوبو حقوق رعایت کړي. تاریخي تجربې ښيي چې د دغو اصولو نادیدهګی، لکه په ۱۹۹۰مو کلونو کې د اوبو بندول، نه یوازې اړیکې زیانمنې کړې، بلکې اقتصاد ته هم تاوان رسولی.
سیاسي او اقتصادي لحاظ، د ایران سره همکاري چې له افغانستان سره ژورې قومي، ژبنۍ او کلتوري مشترکات لري، راتلونکې تضمینوي. ایران د افغانستان تر ټولو غوره تجارتي شریک دی؛ په وروستیو کلونو کې دوه اړخیزه سوداګري میلیاردونه ډالر ته رسېدلې، او ایران د میلیونونو افغان مهاجرینو کوربه دی. د اوبو همکاري کولی شي د انرژۍ تبادلې ته لار هواره کړي او ګډې پروژې لکه د هامون بیا احیا پرمخ یوسي.
طالبان باید د بریالیو تجربو لکه د ۲۰۲۴ کال اوبو خوشې کول د بارانونو له امله الګو واخلي او تخنیکي مذاکرات پیاوړي کړي، لکه څنګه چې په جون ۲۰۲۵ کې د هلمند د اختلاف د حل هڅه وشوه. د افغانستان خلک هم د ګډ اوبو بحران په اړه د پوهاوي له لارې کولی شي د حکومت پر دیپلوماتیکو هڅو فشار راوړي.
په پای کې، دغه همکاري نه یوازې بحران حل کوي، بلکه د دوامدارې سولې او ګډې پراختیا سبب ګرځي، چیرې چې سیندونه او اوبه د تنش سرحد نه، بلکې د دوستۍ پل وي.
عایشه ببرک خیل
