سریال جنایات جنگی نیروهایی بریتانیایی در افغانستان

جنگ بیست‌ساله افغانستان مشحون از جنایات فوق‌العاده تکان‌دهنده است. در این جنگ (که با حمله ایالات متحده آمریکا و متحدانش در 7 اکتبر 2001 به افغانستان شروع شد و تا 15 آگست 2021 ادامه یافت) کشورهای مختلفی دخیل بودند. بریتانیا به‌عنوان متحد اصلی آمریکا و یکی از اعضای ارشد اتحاد ناتو از آغاز جنگ نقش پشتیبانی را برای نیروهای آمریکایی داشت و از سال 2002 فعالیت­ های نظامی مستقل خود را آغاز کردند و تا زمان خروج در ولایت­ های مزارشریف، کابل و هلمند مستقر بودند. بیشترین وقایع جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی مربوط به ولایت هلمند است که روزبه‌روز بخش­ های از این سریال در رسانه ­های معتبر بین‌المللی درز می کنند.

? سردار اخلاقی زاده

• پیشینه حضور نیروهای بریتانیایی در جنگ بیست‌ساله افغانستان

چنان‌که اشاره شد بریتانیا یکی از متحدان اصلی آمریکا در جنگ بیست‌ساله افغانستان بود. نیروهای بریتانیا برای اولین‌بار در سال 2001 به‌عنوان بخشی از واکنش به حملات تروریستی 11 سپتمبر به ایالات متحده آمریکا، به افغانستان اعزام شدند.

نیروهای بریتانیا هرچند در ابتدا نقش پشتیبانی را برای نیروهای آمریکایی داشتند؛ اما از سال 2002 فعالیت­ های نظامی مستقل خود را آغاز کردند. پس از فروپاشی رژیم طالبان و تشکیل دولت انتقالی، نیروهای بریتانیا در افغانستان ماندند تا به تأمین امنیت دولت انتقالی جدید کمک کنند و به‌عنوان بخشی از یک نیروی چندملیتی به نام نیروی بین‌المللی کمک به امنیت (آیساف/ISAF) فعاليت می­ کردند.

تا سال 2006 بیشتر نیروهای بریتانیایی در کابل پایتخت افغانستان و تعداد کمی در شهر شمالی مزارشریف مستقر بودند. از سال 2006، به‌عنوان بخشی از سازماندهی مجدد آیساف، نیروهای بریتانیایی به ولایت جنوبی هلمند اعزام شدند که تا سال 2014 در این ولایت مستقر بودند.

بیشترین تعداد سربازان بریتانیایی مربوط به سال 2010 است که به حدود 10000 سرباز می ­رسید. پس از سال 2014 فعالیت جنگی نیروهای بریتانیایی پایان یافت و تا هنگام خروج کامل در سال 2021 عده ­ای محدودی از این نیروها که در افغانستان بودند نقش آموزشی و مشورتی به نیروهای امنیتی افغانستان را داشتند.

مکثی بر حضور نیروهای بریتانیایی در افغانستان

• خروج نیروهای بریتانیایی از افغانستان

در 20 نوامبر 2010، ناتو جدول زمانی را برای خروج نیروهای بین المللی از افغانستان اعلام کرد. این طرح که توسط رئیس جمهور افغانستان حامد کرزی و بانکی مون دبیر کل سازمان ملل امضا شده است، کنترل امنیت را به اردوی ملی جدید افغانستان (ANA) و پلیس ملی افغانستان (ANP) واگذار می کند.

در سال 2014، بریتانیا به طور رسمی به تمام عملیات های جنگی خویش در افغانستان پایان داد و بیشتر نیروهای بریتانیایی به کشورشان بازگشتند. سال بعد، ناتو مأموریت حمایت قاطع خود را آغاز کرد و نیروهایی از جمله گروهی از بریتانیایی ­ها را برای آموزش و کمک به نیروهای امنیتی افغانستان متعهد کرد که در سال 2018 تجدید شد.

بریتانیا به ایفای نقش در این ماموریت ناتو هر ساله حدود 1000 سرباز را به افغانستان می فرستاد که عمدتاً در کابل و اطراف آن مستقر بودند. همچنین این کشور مربیانی را برای کار در نقش آموزشی و مشورتی در آکادمی افسران اردوی ملی افغانستان، مکتب واحد پیاده نظام و سایر نهادهای افغانستان فراهم کرده بود.

پس از امضای توافقنامه صلح دوحه در فیبروری 2020 بین ایالات متحده و طالبان که بر مبنای آن باید تمام نیروهای بین‌المللی تا ماه می سال 2021 افغانستان را ترک می­ کردند، در اواسط تابستان، تقریباً تمام نیروهای بین المللی به شمول نیروهای بریتانیایی از افغانستان خارج شدند. البته برای شرکت در عملیات تخلیه اتباع انگلیسی و افغانستانی واجد شرایط از افغانستان بیش از 1000 نفر از نیروی هوایی بریتانیا دوباره در افغانستان مستقر شدند تا به خروج مصون اتباع خود و افغانستانی ­ها کمک کنند.

• جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی در افغانستان

بیشترین جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی مربوط به دوران حضور آنها در ولایت هلمند است. موضوع جنایات جنگی نیروهای بین‌المللی از جمله نیروهای بریتانیا از همان ابتدا مطرح بود و گزارش­ های نیز در مورد جنایات این نیروها منتشر شد و بارها از مقامات نظامی بریتانیا خواسته شد که در مورد تخلفات نظامی سربازان خویش در افغانستان تحقیق کنند که متأسفانه تاکنون تحقیقات قناعت بخش صورت نگرفته است. در این جا به برخی از گزارش ­ها و شواهد در مورد جنایات جنگی نیروهایی بریتانیایی پرداخته می ­شود.

1. در 23 سپتمبر 2021 روزنامه گاردین در مقاله با عنوان «فاش شد: نیروهای بریتانیایی با کشته‌شدن نزدیک به 300 غیرنظامی افغان مرتبط هستند» از گوشه ­ای از جنایات این نیروها پرده برداشت. این مقاله با استناد به گزارش ­های وزارت دفاع بریتانیا می­ نویسد که 86 طفل و 200 غیرنظامی بزرگسال توسط نیروهای این کشور به قتل رسیده ­اند.
2. بی ­بی ­سی نیز مستندهای را در برنامه پانوراما تحت عنوان «رسوایی کشتار نیروهای ویژه بریتانیا در افغانستان چگونه افشا شد» منتشر کرد که در آن از قتل 54 نفر غیر نظامی توسط نیروهای ویژه بریتانیا (SAS) و تلاش متقاقب آن برای پنهان کردن این جنایت در سال 2011 افشاگری می ­کند. وزارت دفاع بریتانیا پیش از پخش این مستندها بی ­بی ­سی را متهم کرد که با آماده شدن برای پخش این اتهامات در وهله اول، درگیر روزنامه نگاری “غیر مسئولانه، نادرست” است؛ اما پس از 24 ساعت پلیس نظامی تحقیقات جدیدی را درباره این اتهامات آغاز کرد که در آن از بی‌بی‌سی و سایر سازمان‌ها خواسته شد تا اطلاعاتی مربوطه را با آنها در میان بگذارد.
3. بنا بر گزارش گاردین که در 15 دسامبر 2022 منتشر شده است، وزارت دفاع بریتانیا با درخواست ­های که در طول سال‌های گذشته به‌صورت مستمر برای تحقیقات قانونی در مورد اتهامات مربوط به سال 2010 مطرح شده بود موافقت کرد. به گفته وزیر دفاع بریتانیا این تحقیقات به رهبری «لرد جاستیس ­هادون­ کیو» در مورد ادعاهای مربوط به بیش از 50 قتل خودسرانه غیرنظامیان توسط سربازان ویژه بریتانیا (SAS) در افغانستان، انجام می ­شود.
4. «شاهزاده هری» پسر کوچک چارلز سوم، پادشاه بریتانیا، در کتاب خاطراتش (Spare) که در ماه جنوری 2023 منتشر شد از دوران خدمت خود در ارتش بریتانیا می­ نویسد و در بیان خاطرات دو مأموریتی که به افغانستان داشته، صراحتاً به کشتن 25 نفر اعتراف می­ کند. او می ­نویسد که این افراد را در شش عملیات هلیکوپتری در دوم مأموریتش مانند مهره­ های شطرنج از صفحه حذف کرده است.

جنایاتی که خاطرات شیرینی شاهزاده شد

5. در گزارش اخیر روزنامه گاردین در 2 جولای 2023 تحت عنوان «به گفته تحقیقات، 80 غیرنظامی افغان ممکن است به طور خودسرانه توسط SAS کشته شده باشند» آمده است که وکلای مدافع خانواده‌های قربانیان در یک تحقیق عمومی گفتند که ممکن است هشتاد افغانستانی قربانی قتل‌های خودسرانه توسط سه واحد مجزای SAS بریتانیا شده باشند که بین سال‌های 2010 تا 2013 در افغانستان فعالیت می‌کردند. در این گزارش آمده است که یک سرباز انگلیسی طی شش ماه شخصاً ۳۵ افغان را کشته است تا سیاست «خاتمه‌دادن به زندگی همه مردان در سن جنگ» را اجرا کرده باشد. قبلاً تخمین زده می‌شد که 54 قربانی افغان از یک واحد SAS وجود داشته است، اکنون وکلای مدافع متوجه شده است که اتهامات شامل تعداد بیشتری از سربازان بریتانیایی و مدت طولانی‌تر از آنچه است که قبلاً مطرح شده بود، و «شواهد معتبری از یک الگوی گسترده و سیستماتیک غیرقانونی کشتار» وجود دارد. همچنین در این گزارش آمده است «بین سال‌های 2010 تا 2013 “حداقل 30 حادثه مشکوک که منجر به مرگ بیش از 80 نفر شد” وجود داشته است، اما تاکنون هیچ تحقیق عمومی مستقلی در مورد آنچه اتفاق افتاده است انجام نشده است.»

چنان‌که پیداست روزبه‌روز ابعاد جنایات نیروهای خارجی از جمله جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی در افغانستان آشکار می­ گردد که حکایت از یک سلسله جنایات بی ­رحمانه، هدف‌مند و سیستماتیک دارد، هرچند کشورهای متبوع آنها با بی­ شرمی تمام از رسیدگی به آن سرباز می­ زنند.

• امکان رسیدگی به جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی در ICC

بر اساس بند 1 ماده 5 اساسنامه محکمه جزایی بین‌المللی جنایت جنگی یکی از جرایم تحت صلاحیت محکمه است. طبق ماده 11 اساسنامه رم، محکمه مذکور می تواند به جرایمی که پس از سال 2002 ارتکاب یافته باشد رسیدگی نماید. برابر ماده 12 اساسنامه، این صلاحیت مربوط به جرایم ارتکاب یافته در قلمرو کشورهای عضو یا اتباع این کشور در کشور غیرعضو است. البته بر وفق ماده 17 اساسنامه، صلاحیت محکمه جزایی بین‌المللی تکمیلی است و صلاحیت اولی و اصلی مربوط به کشورها است که باید به جرایم مربوطه از جمله جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی رسیدگی نمایند.

بر اساس آنچه که در سایت محکمه درج شده افغانستان سند الحاق خود به اساسنامه رم را در 10 فیبروری 2003 تودیع کرده است؛ بنابراین محکمه جزایی بین‌المللی می‌تواند صلاحیت خود را در مورد جرایم مندرج در اساسنامه رم که در قلمرو افغانستان یا توسط اتباع آن از 1 می 2003 به بعد انجام شده است اعمال کند و باتوجه‌به اینکه جنایات ارتکابی نیروهایی بریتانیایی مربوط به بازه زمانی 2006 تا 2014 یعنی زمان حضور این نیروها در ولایت هلمند است، هیچ مانعی فراروی رسیدگی محکمه جزایی بین‌المللی به جنایات جنگی این نیروها وجود ندارد.

هرچند وزرای بریتانیا از سپتمبر 2022 با تحقیقات در مورد جنایات جنگی سربازانش موافقت کرده است و وعده سپرده است در این باره تحقیقات همه‌جانبه نماید که باتوجه‌به تکمیلی بودن صلاحیت محکمه جزایی بین‌المللی مانع ورود محکمه محسوب می ­شود؛ اما به نظر می ­رسد دولت بریتانیا اراده جدی برای تحقیقات لازم در مورد جنایات احتمالی نیروهای خود در افغانستان و در نتیجه محاکمه عادلانه آنها ندارند و اعلام آمادگی برای تحقیقات جنبه رسانه ­ای دارد و بس.

زیرا اولاً بریتانیا از بدو شروع جنگ بیست‌ساله در افغانستان حضور داشته است و با وجود گزارش­های متعدد از ارتکاب جنایات جنگی توسط نیروهای این کشور، در برابر درخواست­های مکرر جهت تحقیق از خود مقاومت نشان می­داد؛ ثانیاً پس از موافقت این کشور با تحقیق در مورد جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی در افغانستان تاکنون هیچ گزارشی رسمی از تحقیقات انجام شده وجود ندارد.

تعلل دولت بریتانیا در تحقیقات در مورد جنایات جنگی نیروهای بریتانیایی، دلیلی کافی بر عدم تمایل این کشور به محاکمه نیروهایش به دلیل جنایات جنگی در افغانستان است؛ ازاین‌رو می ­توان گفت امکان ورود محکمه جزایی بین‌المللی بر اساس ماده 17 اساسنامه فراهم بوده و هیچ مانع قانونی در مورد محاکمه نیروهای بریتانیایی در این محکمه وجود ندارد.

سردار اخلاقی زاده، تحلیلگر سیاسی