ماه مبارک رمضان در افغانستان از پنجشنبه 3 حمل 1402 آغاز شده است. بر اساس آموزه های دینی تنها راه كمال انسان، ارتباط معنوی با ذات باری تعالی است و از اين مسیر است كه انسان می تواند قله كمال انساني را فتح كند و به صفات و ویژگی های انسانی آراسته گردد و به مقام قرب الی الله راه یابد. این ارتباط معنوی بین انسان و خدایش از طریق عبادات بر قرار می گردد.
در میان عبادات، روزه جايگاه ويژه ای داشته و دارای بيشترين تأثير در كمال انسانی مي باشد. چنانکه امام علی علیه السلام در روایتی می فرماید: «نَومُ الصائمِ عِبادَةٌ، و صَمتُهُ تَسبيحٌ، و دُعاؤهُ مُستجابٌ، و عَمَلُهُ مُضاعَفٌ. إنّ للصائمِ عِندَ إفطارِهِ دَعوَةً لا تُرَدُّ؛ خوابِ روزه دار عبادت است و خاموشى او تسبيح، و دعايش پذيرفته و عملش دو چندان. براستى كه براى روزه دار به هنگام افطار دعايى است كه در درگاه خدا ردّ نمى شود.»
در این نوشته ضمن اشاره کوتاه به آثار تربیتی فردی روزه، به آثار و پیامدهای اجتماعی و سیاسی روزه و ماه مبارک رمضان در افغانستان می پردازیم.
آثار تربیتی فردی روزه ماه مبارک رمضان
طبق روایات منقول از پیامبر گرامی اسلام (ص) و أئمه معصومین علیهم السلام، آثار تربیتی روزه در بعد فردی فراوان است که از آن میان می توان به تقویت صبر و پایداری، آرامش و نشاط، آخرت گرایی، قدرت بر کنترل شهوات، و تقویت اخلاص اشاره کرد.
- پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در روایتی فرمود: «و هو شهر الصبر و ان الصبر ثوابه الجنة؛ رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.»
- از امام صادق علیه السلام منقول است که فرمود: «للصائم فرحتان: فرحۀ عند إفطاره، وفرحۀ عندلقاء ربه؛ برای روزه دار دو شادی وجود دارد: یک هنگام افطار و دیگری هنگام دیدار با پروردگارش.»
- پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در خطبه شعبانیه خود می فرماید: «وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَهُ؛ در این ماه با گرسنگی و تشنگی خود، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را بیاد آورید.»
- در روایتی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است که حضرتش فرمود: «يا معشر الشباب، من استطاع منكم الباءة فليتزوج؛ فإنه أغض للبصر، وأحصن للفرج، ومن لم يستطع فعليه بالصوم؛ فإنه له وِجَاءٌ؛ ای جوانان هرکس از شما که از وضعیت متمول باشد، ازدواج کند؛ زیرا ازدواج برای حفظ چشم و فرج بهتر است و هرکسی قدرت مالی برای ازدواج ندارد، روزه بگیرد؛ چه اینکه روزه برای او کاهش دهنده شهوت است.»
- از امام علی علیه السلام منقول است که فرمود: «فرض الله… الصيام ابتلاء لإخلاص الخلق؛ خداوند روزه را برای آزمودن و آموزش اخلاص واجب نموده است.»
موارد یادشده قطرهای از اقیانوس آثار تربیتی فردی روزه است که به جهت پرهیز از اطاله کلام به این میزان بسنده شد.
آثار اجتماعی ماه مبارک رمضان در افغانستان
گذشته از اینکه در روایات و آموزه های دینی، اموری از قبیل شکوفایی حس همدردی با فقرا، حسن معاشرت، ایجاد فضای معنوی در جامعه و کاهش آسیب های اجتماعی و … به عنوان آثار اجتماعی روزه یاد شده اند که طبیعتا جهانی هستند و اختصاص به جامعه خاص ندارند؛ اما تردیدی نیست که بستر اجتماعی و آداب و رسوم مردم هرجامعه در ماه مبارک رمضان، می توانند نقش بارز در تقویت و یا تضعیف آثار و پیامدهای روزه این ماه داشته باشند. ماه مبارک رمضان در افغانستان نیز آثار اجتماعی قابل توجهی دارد.
برای تحلیل آثار اجتماعی روزه باید به فکتورهای ذیل توجه نمود:
- بستر مذهبی: افغانستان از جمله کشورهای است که مردمان آن عمدتا پیرو مذهب حنفی و جعفری هستند. در چنین کشورهای روزه همچون حج از جمله عباداتی است که وحدت بخش است و دو رنگی یا چند رنگی های مذهبی را در جامعه تحت تأثیر قرار میدهد. در ماه مبارک رمضان شیعه و سنی روزه دار هستند که نوعی یک رنگی است و این یک رنگی باعث می شود تا پیروان مذاهب مختلف اسلامی احساس یکی بودن داشته باشند. حسی که میتواند روحیه برادری و همدیگر پذیری را در جامعه تقویت کند.
- آداب و رسوم ویژه ماه رمضان: از جمله آداب و رسوم مردم افغانستان در ماه مبارک رمضان، می توان به سنت رمضانی، سفره افطاری، قرائت قرآن و ذکر مناقب حضرت رسول و أئمه در مساجد و تکیه خانه ها، مهمانی های رمضانی از شب 19 ماه رمضان تا شب عید فطر، احیای شبهای قدر، و توزیع نذورات، و نماز تراویح در بین اهل سنت، اشاره کرد. رمضانی که در برخی از مناطق افغانستان رواج دارد، بدین صورت است که پس از سپری شدن دهم ماه مبارک رمضان، بعد از افطار و ادای نماز، جوانان در گروه های هشت نفری به درب منازل رفته و اشعار دلنشین گروهی می سرایند. آنها با کوبیدن درب منازل، آهنگی را به آواز بلند می خوانند که «رمضانی» نام دارد و با پایان رسیدن اشعار و سروده ها، از صاحب منزل پول، شیرنی و آجیل می گیرند. سفره افطاری و قرائت قرآن و ذکر مناقب حضرت رسول از مشترکات شیعه و سنی است. اما مهمانی های رمضانی که از آن تحت عنوان «عیدی برای مرده ها» هم یاد می شود تنها در میان شیعیان رواج دارد. شیعیان شب 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان را به عنوان شبهای قدر احیاء می کنند و اهل سنت شبهای 27 و 29 را. آداب و سنتهای فوق الذکر، علاوه بر ترویج احکام و معارف اسلامی و تقویت روحیه بندگی در انسان، دستگیری از فقرا، متضمن تعامل و مراوده بیشتر مردم با یکدیگر هستند که در ارتقای حس وحدت و همپذیری در جامعه، نقش برازنده دارند.
آثار و پیامدهای سیاسی ماه مبارک رمضان در افغانستان
ماه مبارک رمضان در کنار آثار تربیتی فردی و انسان ساز و پیامدهای مثبت اجتماعی، خالی از آثار و پیامدهای سیاسی نیست. چنانکه پیش از این اشاره شد، ایجاد یک رنگی در جامعه، ترویج معارف اسلامی، تقویت روحیه همپذیری و زدودن کدورتها، دستگیری از فقرا، از جمله آثار اجتماعی ماه مبارک رمضان است که می توانند در ایجاد ثبات سیاسی و امنیتی در کشور مؤثر واقع شوند؛ اما وجود برخی تفاوتهای مذهبی و فرهنگی بین شهروندان افغانستان، زمینه و بستر سوء استفاده برای بدخواهان به شمار می رود.
آنگونه که بارها شاهد بودیم، برخی افراد معلوم الحال اقدام به برجسته نمودن تفاوت های مذهبی می کنند و چه بسا با به سخره گرفتن باورهای مذهبی افراد متعلق به مذهب خاصی، اذهان بسیاری از شهروندان افغانستان را جریحه دار نمودند که این رفتارها برای وحدت و زندگی مسالمت آمیز و برادرانه در کشور، تهدید جدی است و می طلبد که مسئولین امور از چنین اقداماتی جلوگیری نمایند.
بنابراین می توانیم بگوییم ماه مبارک رمضان در افغانستان از لحاظ سیاسی هم فرصت است و هم تهدید. در این ماه با توجه به استقبال گسترده مردم از مراسم مذهبی و حضور در مساجد و تکایا از یک سو فرصتی خوبی برای ترویج آموزه های اسلامی، تقویت روحیه وحدت و برادری در بین مردم، و آگاهی دهی از اهداف شوم دشمنان دین و وطن است و با مدیریت درست می توان از مدرسه رمضان بهره وافی و کافی برد، از سوی دیگر غفلت از اقدامات شوم دشمنان، تهدید جدی علیه ثبات سیاسی و امنیتی و وحدت و برادری خواهد بود.
با توجه به آنچه ذکرش رفت باید گفت ماه مبارک رمضان در حقیقت یک مدرسه تربیتی است که در بعد فردی، اجتماعی و سیاسی می تواند مؤثر واقع شود و ظرفیتهای خوبی را در اختیار مردم، فعالین اجتماعی و حکومت گران قرار می دهد که روی هم رفته، شهروند مؤمن و آگاه، حکومتگران مسئول، و جامعه با ثبات و یکپارچه را در یک جغرافیای سیاسی رقم می زند. اما غلفت از سوء استفاده دشمنان در جوامع همچون افغانستان که مشتکل از مذاهب و هویتهای فرهنگی متعدد هستند، می تواند ثبات سیاسی و امنیتی، وحدت و یکپارچگی مردم را با خطر جدی مواجه کند.
سردار اخلاقی زاده، تحلیلگر مسائل افغانستان
