بر اساس آمارهای رسمی پیشینه حضور گسترده مهاجرین افغانستانی در ایران به اوایل نیمه دوم سده گذشته باز می گردد؛ یعنی پس از شروع جهاد مردم افغانستان علیه نیروهای متجاوز اتحاد جماهیر شوروی و حکومت دست‌نشانده شان و اوج گیری جنگ، ناامنی و فقر در کشور، مردم افغانستان به‌صورت گسترده به کشورهای مختلف جهان، به‌ویژه ایران مهاجرت کردند و از آن تاریخ بدین سو، تاکنون به دلیل استمرار نابسامانی ها، شاهد چندین موج مهاجرت مردم افغانستان به ایران و روند روبه‌افزایش جمعت مهاجر افغانستانی در این کشور هستیم. در مورد نحوه تعامل دولت و مردم ایران با مهاجرین افغانستانی روایت های متناقضی وجود دارد و عمدتاً تحت‌تأثیر رسانه های غربی و تسلط این رسانه ها بر افکار عمومی از ناگواری ها می شنویم؛ اما حقیقت چیست؟ آیا مهاجرین افغانستانی در وضعیت دشواری قرار دارند؟ یا می توان بر مبنای واقعیت ها روایت متفاوتی از آنچه بی بی سی، افغانستان انترنشنال، رادیو آزادی و صدای آمریکا می گویند، وضعیت مهاجرین افغانستانی در ایران را به گونه ای دیگر دید؟
? سردار اخلاقی زاده
علل مهاجرت مردم افغانستان به ایران
مهاجرت به عنوان یک پدیده جهانی دلایل مختلف دارد که از آن جمله می توان به دلایل امنیتی، اقتصادی، تحصیلی، کیفیت زندگی، باورهای شخصی (از قبیل باورهای دینی، مذهبی و نژادی) و… اشاره کرد. مهم‌ترین علت مهاجرت مردم افغانستان ناامنی و جنگ های دوام‌دار بوده است؛ اگرچه نقش دیگر عوامل نیز قابل‌انکار نیست؛ اما انتخاب ایران به‌عنوان مقصد مهاجرت به دلایل همچون نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات گسترده تاریخی، فرهنگی و دینی و سهولت های موجود در کشور مقصد بوده است.
جمعیت مهاجرین افغانستانی در ایران
بر اساس آخرین گزارش آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد، افغانستان در جمع پنج کشوری با بیشترین جمعیت پناهنده و در وضعیت پناهندگی قرار دارد. طبق این سند در پایان سال 2022 پناهندگان افغانستانی در 103 کشور میزبانی می شوند. در این گزارش کل بیجا شدگان افغانستانی 5661600 نفر ذکر شده است که از این میان 3.4 میلیون نفر در ایران زندگی می کنند؛ اما به نظر می رسد آمار واقعی به مراتب بیشتر آنچه باید باشد که در گزارش آمده است؛ زیرا بر اساس آمار مندرج در سایت آژانس پناهندگان در ایران، جمعیت آوارگان افغانستانی در این کشور بیش از 4 میلیون ذکر شده است.
رصدخانه مهاجرت ایران نیز در گزارشی تحت عنوان «درجستوجوی پناه» پس از ذکر ارقام گزارش آژانس پناهندگان می نویسد: «عدد فوق، همچنان جای بحث را باز می گذارد؛ چراکه اتباع افغانستانی به دلایل گوناگون حاضر به قانونی شدن نیستند و برای همین در طرح های سرشماری که مبتنی برخود اظهاری هستند شرکت نمی کنند». علاوه بر این می توان گفت اوضاع نابسامان افغانستان نیز باعث شده است که افراد بیشتری به فکر خروج از کشور باشند که عمدتا مقصد ابتدایی آنها ایران است.
مشکلات مهاجرین افغانستانی در ایران
بدون شک نفس مهاجرت مشکل است و آرامشی را که یک انسان می تواند در وطن خود داشته باشد، نخواهد داشت؛ اما ترجیح زندگی در هجرت و عدم عزم به بازگشت و یا انتخاب مقصد دیگر برای مهاجرت بیانگر این است که انسان مهاجر رضایت نسبی از وضعیت زندگی خویش در کشور میزبان دارد؛ ولی درعین‌حال ممکن است با موانعی و مشکلاتی نیز مواجه باشد. عمده ترین مشکلات مهاجرین افغانستانی در ایران را می توان قرار ذیل خلاصه کرد:
- خدمات بانکی: دسترسی به خدمات بانکی برای بخشی از مهاجرین افغانستانی (مهاجرین دارای کارت آمایش) یکی از مشکلاتی است که هرازگاهی در رسانه ها مطرح می شود؛ اگرچه مسئولین مربوطه بارها از حل این مشکل گفته اند و ظاهراً طرح های هم برای حل همه‌جانبه این موضوع روی دست است؛ اما به نظر می رسد به دلیل برخی ناهماهنگی ها و رفتارهای سلیقه ای کارمندان بانک ها، این مشکل هنوز به حل اساسی نرسیده است؛
- گواهینامه رانندگی: داشتن وسیله نقلیه یکی از ضرورت‌های زندگی امروزی است، بدون شک انسان مهاجر نیز به‌عنوان یک انسان متعلق به این دوره و زمانه مستحق بهره مندی از این ابزار زندگی است؛ اما داشتن و بهره گیری از آن در کشور ایران بدون گواهینامه رانندگی از پلیس ترافیک ناممکن می نماید که متأسفانه برای اکثریت جامعه مهاجر میسور نیست. چنین سیاستی هم برای ارگان های مختلف اجرایی ایران و هم برای جامعه مهاجر به یک دردسر غیرلازم تبدیل شده است؛
- اشتغال: اگرچه دولت ایران مشاغلی را که مهاجرین افغانستانی و یا هر تبعه خارجی می توانند به آن بپردازند مشخص کرده است؛ اما باتوجه‌به اینکه برای نسل نخبه و تحصیل یافته جامعه مهاجر مشاغل مناسب تعریف نشده است، شاید بتوان گفت حداقل نسل مهاجر که دارای تحصیلات عالی اند، فرصت شغلی مناسبی در ایران ندارند؛
- نفرت‌پراکنی: در کنار اینکه سیاست دولت ایران مبتنی بر حمایت از مردم افغانستان به‌طورکلی و جامعه مهاجر به طور خاص است و همواره تلاش صورت می گیرد که نوعی هم پذیری و همدردی بین مهاجرین افغانستانی و جامعه میزبان ایجاد شود؛ اما اشخاص و جریان های خاصی (که به هیچ‌وجه از سیاست رسمی دولت نمایندگی نمی کنند) بعضاً به افغانستانی هراسی و نوعی نفرت‌پراکنی دامن می زنند که فکر می کنم می تواند حداقل فشارهای روانی را بر جامعه مهاجر تحمیل کند.
امتیازات و بهره مندی های مهاجرین افغانستانی در ایران
به‌دور از گزارش های رسانه ای و با تمرکز بر واقعیت های عینی جامعه و گزارش های سازمان های بین‌المللی از جمله ارکان مختلف سازمان ملل متحد، وضعیت مهاجرین افغانستانی در ایران نسبتاً مطلوب است؛ بدین جهت بارها شاهد تقدیر و تمجید دولت ایران از سوی نهادهای بین‌المللی و مقامات سازمان ملل بودیم. گوشه ای از این امتیازات و برخورداری ها قرار ذیل اند:
- برخورداری از محل اسکان اختیاری: یکی از مشکلات عمده مهاجرین افغانستانی در کشورهای غربی نداشتن آزادی در انتخاب محل سکونت به‌خصوص در روزها و سال های آغازین مهاجرت هستند؛ اما در ایران مهاجرین افغانستانی هیچ محدودیتی در انتخاب محل سکونت خویش ندارند و بر اساس تخمین ها، حدود 99 فیصد از مهاجرین افغانستانی در شهرها به شمول پایتخت و دهات ها در کنار جامعه میزبان ایرانی زندگی می‌کنند؛
- برخورداری از حق آموزش و تحصیلات عالی: بر اساس دستور ویژه مقام معظم رهبری و مقررات قانونی موجود ایران، تمام اطفال مهاجر حق دارند در مکاتب دولتی درس بخوانند و هیچ طفلی به دلیل اینکه والدینش فاقد مدرک اقامتی معتبر در ایران است نباید از تحصیل محروم گردد. طبق قوانین ایران، تمام مهاجرین افغانستانی می توانند در کانکور سراسری ایران جهت ورود به دانشگاه ها شرکت کنند و در دانشگاه های ایران به تحصیلات عالی خویش ادامه دهند؛
- بهره مندی از آب، برق، گاز، تیل (بنزین) و نان ارزان: این پنج قلم کالا از جمله اقلام موردنیاز اولیه هر جامعه انسانی است که خوشبختانه در ایران به ارزانترین نرخ برای ساکنین این کشور ارائه می گردد بدون اینکه هیچ تفاوتی بین ایرانی ها و اتباع دیگر کشورها باشد؛
- برخورداری از خدمات بهداشتی و صحت عامه: در ایران در دریافت خدمات بهداشتی و صحت عامه در شفاخانه ها و مراکز درمانی دولتی هیچ تفاوتی بین اتباع ایرانی و غیرایرانی وجود ندارند و به تمام خدماتی که ایرانی ها دسترسی دارند، مهاجرین افغانستانی نیز می توانند دسترسی داشته باشند؛
- بهره مندی از خدمات مخابراتی: در زندگی امروزی تلفن به‌عنوان یک ابزار ارتباطی تقریباً جزءلاینفک زندگی هر انسان به شمار می رود؛ لذا نیاز است که همه در صورت موجودیت بسترهای تکنیکی به آن دسترستی داشته باشند، علیرغم گزارش های مغرضانه ای از که از عدم دسترسی مهاجرین افغانستانی به این خدمات می شنویم، واقعیت های عینی نشان می دهند که در این زمینه هیچ‌گونه مانع قانونی وجود ندارد.
جمع‌بندی و پیشنهاد
در یک جمع‌بندی کلی می توان گفت مهاجرین افغانستانی در ایران علیرغم برخی مشکلات، اصولاً در وضعیت مطلوبی زندگی می کنند که مهم‌ترین شاخصه های آن آزادی در انتخاب محل سکونت و دسترسی به خدمات همچون آموزش و تحصیلات عالی، خدمات بهداشتی و صحت عامه، غذا و انرژی است.
از منظر اشتغال نیز طیف کارگر جامعه مهاجر مشکلی خاصی ندارند و استخدام آنها در مشاغل مجاز با هیچ مانعی مواجه نیست؛ اما درعین‌حال برخی محدودیت های قانونی و شاید هم اشکال اجرایی که در فوق به آن تذکر داده شد، بهانه های را برای رسانه های غربی فراهم کرده است که اقدام به سیاه‌نمایی بکنند و تمام بهره مندی های مهاجرین افغانستانی در ایران را تحت‌تأثیر قرار دهند.
بدین لحاظ پیشنهاد می گردد مقامات مسئول جمهوری اسلامی ایران دراین‌رابطه بیندیشند و با هماهنگی های لازم، مشکلات فوق الذکر را که حل آن هیچ هزینه ای برای دولت ندارد (و چه‌بسا در مواردی از دردسرهای غیرضروری که دستگاههای اجرایی با آن مواجه هستند جلوگیری می کند و یا فرصت‌های جدیدی را برای جامعه و دولت میزبان فراهم می کند) همت گمارند.
/سردار اخلاقی زاده
